Većina stanovnika sjevernog i centralnog regiona Crne Gore tokom jeseni i zime truje se udišući vazduh. Izvještaj DRI o kvalitetu vazduha pokazao je da često i ne znamo kada i koliko je vazduh zagađen. Institucije ovaj problem, koji kod nekih dovodi do fatalnih posljedica za zadravlje, rješavaju sporo

Zdravlje više od polovine stanovništva u Crnoj Gori ugroženo je zagađenim vazduhom. Kao posljedicu toga imamo više od 250 prijevremenih smrti i 140 hospitalizacija godišnje samo u Podgorici, Nikšiću i Pljevljima, prema istraživanju koje su radili Svjetska zdravstvena organizacija i Institut za javno zdravlje CG. Podaci Evropske agencije za životnu sredinu govore da u našem regionu loš kvalitet vazduha godišnje prijevremeno oduzme više od 30.000 života, a ovo u prosjeku doprinosi smanjenju očekivanog životnog vijeka od  0,4 do 1,3 godine u zemljama Zapadnog Balkana.

Da je zagađenje vazduha jedan od najozbiljnijih problema upozoreno je i u  izvještaju Državne revizorske institucije (DRI) – Efikasnost mehanizama regulacije, praćenja i izvještravanja o kvalitetu vazduha u Crnoj Gori, objavljenom u maju prošle godine. DRI je revizijom obuhvatio period od 2017. do 2020. godine. U njemu je konstatovala da dostupni izvještaji državnih organa pokazuju da u Pljevljima, Bijelom Polju, Podgorici i Nikšiću ,,postoji opterećenost vazduha PM₁₀ i PM_2.5 i to ne samo zbog izmjerenih koncentracija već i zbog velikog broja dana sa prekoračenjem”.

PM čestice (PM₁₀ i PM_2.5) poznate kao nevidljive ubice iz vazduha prestavljaju prašinu manju od 10 i 2,5 mikrona, mješavina su čvrstih čestica dima, čađi, prašine i kisjeline, uz teške metale poput olova, kadmijuma, nikla i arsena, a nastaju kao posljedica kombinovanog uticaja grijanja, saobraćaja i industrije. Povećavaju učestalost respiratornih bolesti i dovode do povećanja stope smrtnosti, izazivaju ili osnažuju astmu, bronhitis i druga oboljenja pluća, među kojima je i povećan rizik od raka pluća, kao i bolesti srca, krvi, vaskularnog sistema…

Podaci sa mjernih stanica za prošlu godinu pokazuju da je najveće prekoračenje dnevnih vrijednosti suspendovanih PM ₁₀ čestica, čija je propisana granična vrijednost 50 µg/m³ a dozvoljeni broj dana sa prekoračenjima 35 na godišnjem nivou, zabilježeno u Pljevljima. Pljevljaci su 109 dana bili izloženi aeorozagađenju koje je iznad propisanih vrijednosti. Za njiih to nije ništa novo, ovaj grad je godinama unazad jedan od najzagađenijih u Evropi – broj prekoračenja tokom 2020. iznosio 110 dana.  U Bijelom Polju prekoračenje je tokom prošle godine bilo 91 dan. Nešto manje, ali ipak duplo veće prekoračenje zagađenja vazduha, od domaćih i evropskih propisa zabilježeno je u Podgorici – 70 dana na Zabjelu, 56 u Bloku V, dok su se Nikšićani, tokom protekle godine, 62 dana trovali udišući zagađeni vazduh.

Zvanična statistika pokazuje da su od 2011. do 2019. prekoračenja srednjih vrijednosti ovih čestica u Podgorici bila od 57 do 89 dana godišnje, u Nikšiću od 61 do 147, a u Pljevljima od 136 do 217 dana.

Državna mreža za praćenje kvaliteta vazduha obuhvata 10 stanica. Na sjeveru zemlje – Pljevlja, Gradina i Bijelo Polje, u centralnom regionu – dvije u Podgorici – kružni tok na Zabjelu i Blok V, Gornje Mrke, Nikšić i Velimlje, i na primorju, gdje nijesu zabilježene povećane nedozvoljene  koncentracije zagađujućih materija, u Baru i Kotoru.

Pored samog zagađenja, problem je što često nijesmo imali valjane podatke o njegovoj razmjeri. DRI upozorava na činjenicu ,,da bi podaci o kvalitetu vazduha bili relevatni i pouzdani neophodno je da stanice za praćenje kvaliteta vazduha budu u funkciji u toku cijele godine”. A to nije slučaj. Pregledom mjesečnih izvještaja o monitoringu kvaliteta vazduha DRI je utvrdio da u periodu od januara 2017, do maja 2019, funkcionisanje stanica nije bilo obezbijeđeno tokom cijele godine.

,,Prezentovani podaci ukazuju da gotovo nije bilo mjernog mjesta, a da nije imalo problem sa mjernim instrumentima, tj. da je bilo u potpunosti
funkcionalno u periodu od januara 2017. do maja 2019. godine”, navodi se u izvještaju DRI.

Praćenje i ocjena kvaliteta vazduha je u nadležnosti Agencije za zaštitu životne sredine. DRI u svom nalazu konstatuje da ova institucija nije uspostavila adekvatno održavanje mjernih stanica za praćenje kvaliteta vazduha: ,,Zbog neadekvatnog održavanja mjernih stanica od septembra 2020. sa Izvještaja o monitoringu kvaliteta ambijentalnog vazduha Centar za ekotoksikološka ispitivanja (CETI) je povukao znak akreditacije, što znači da CETI, ne garantuje validnost rezultata mjerenja na mjerim mjestima”.

DRI je Agenciji preporučio da ispravi postojeće nedostatke. U odgovoru koji je Agencija dostavila DRI, navodi se da Agencija još uvijek nije sprovela sve procedure za uspostavljanje rada mjernih instrumenata u skladu sa zahtijevanim kriterijumima (redovni godišnji servis i etaloniranje/kalibraciju mjerne opreme) koji bi omogućili vraćanje znaka akreditacije na mjesečne izvještaje što je potvrda pouzdanosti dobijenih rezultata mjerenja.

Pored nevalidiranih mjernih stanica, pojedine i dalje ne mjere neke od zagađivača koji negativno utiču na zdravlje. Tokom novembra prošle godine na mjernoj stanici Gradina u Pljevljima nije mjeren nivo zagađujućih materija u vazduhu ozona, metana, ugljovodonika i gasovite žive. Mjerenje benzena na kružnom toku u Podgorici počelo je tek 30. decembra 2021. Na mjernoj stanici Gornje Mrke ne mjeri se količina azot- monoksida i azot-dioksida u vazduhu. U Nikšiću nema mjerenja susprendovanih čestica PM _2.5.

Preporuka DRI je da se obezbijedi adekvatno funkcionisanje svih stanica za praćenje kvaliteta vazduha. Iz Agencije su obavijestili DRI da je Agencija raspisala javni poziv za odabir najboljeg ponuđača za sprovođenje postupka servisa i kalibracije/etaloniranja mjernih uređaja za praćenje kvaliteta vazduha tenderskom procedurom od 24. 08. 2021. godine. Tender je raspisan u sedam partija, a iz Agencije navode da postupak završen samo za prvu i sedmu partiju, dok za ostale ili nije bilo ponuda ili ponuđači nijesu ispunili zakonom propisane kriterijume. Procedura nabavke opreme bez objavljivanja tendera je u toku.

U Izvještaju DRI navodi se da je Agencija u obavezi da blagovremeno i
na odgovarajući način informiše javnost o kvalitetu vazduha.

Na sajtu Agencije dnevno se ažuriraju podaci sa mjernih stanica, a mjesečni izvještaji se objavljuju tekućeg mjeseca za prethodni, a sačinjava se i godišnja informacija o stanju vazduha.

U praksi to funkcioniše tako da stanovnici Pljevalja na sajtu Agencije mjesecima nijesu mogli da učitaju satne vrijednosti praškastih materija u vazduhu sa stacionarne stanice u tom gradu. Informacije su dobijali sa zakašnjenjem od mjesec dana kada se objavljuje mjesečni izvještaj. A izvještaji za ovaj grad su alarmantni –  prekoračenje PM₁₀ čestica registrovano 26. decembra bilo je 311.09 mikrograma po metru kubnom što je šest puta više od dozvoljene granične vrijednosti.

Na ovaj problem upozorili su i iz opština Pljevlja, Nikšić i Bijelo Polje  koji su tokom javne rasprave o tekstu Nacrta strategije upravljanja kvalitetom vazduha predložili da se unaprijedi stranica sajta Agencije na kojoj su prikazane koncentracije zagađujućih materija i brojčana vrijednost indeksa kvaliteta vazduha. Predložili su da na sajtu bude prikazan: nivo uticaja na zdravlje (dobar, umjeren, nezdrav za osjetljive grupe, nezdrav, veoma nezdrav i opasan), značenje (zavisno od indeksa kvaliteta vazduha i nivoa uticaja na zdravlje istaći zdravstveno upozorenje) i preporuke za osjetljivu populaciju i opštu populaciju. Preporuku je Ministarstvo ekologije, prostornog planiranja i urbanizma prihvatilo ali samo djelimično, uz obrazloženje da će biti  nekad uvrštena, ali za sada, po njima,  nije hitna.

,,Problem aerozagađenja je klasični primjer potcjenjivačkog odnosa nadležnih institucija i nemoći da se zaštiti javno zdravlje i životna sredina. Umjesto da se građanima omogući praćenje stanja u realnom vremenu,  kao i savjeti kako da se zaštite, u praksi imamo klasičan primjer izbjegavanja odgovornosti, pod plaštom podjele nadležnosti”, kaže za Monitor Aleksandar Perović, predsjednik NVO Ozon, koji sa partnerskim organizacijama iz regiona sprovode kampanju Ujedinjeni Balkan za čist vazduh. On naglašava da su sa jednim od bivših rukovodstva RTCG-a dogovorili da se dnevno izvještava i upozorava građanstvo o nivou zagađenja vazduha, ali da do realizacije nije došlo usljed smjene na čelu javnog servisa.

Preporuke Instituta za javno zdravlje govore da treba izbjegavati aktivnosti na otvorenom tokom povećanog nivoa zagađenja vazduha. Kao posebno ugrožene kategorije stanovništva navode se osobe sa bolestima srca i krvih sudova, hroničnim bolestima pluća, trudnice, novorođenčad, starije osobe, djeca…

,,Crna Gora kao mali sistem može relativno brzo odgovoriti na lokalne izazove, mjerama poput prelaska na ekološki prihvatljiva goriva za grijanje, bolja organizacija saobraćaja, zaustavljanje rada najvećih zagađivača ukoliko ne mogu da primijene ekološke standarde, ozelenjavanje urbanih sredina… To je moguće realizovati i porazno je da se to mora ponavljati decenijama”, kaže Perović.

Da bi se stanje poboljšalo DRI je izdao preporuke Ministarstvu ekologije, Agenciji za zaštitu životne sredine, Zavodu za hoidrometeorologiju i seizmologiju i lokalnim samoupravama, prije svega Podgorici, Nikšiću, Pljevljima i Bijelom Polju, a sa izvještajem je upoznat i Odbor za turizam, poljoprivredu, ekologiju i prostorno planiranje Skupštine Crne Gore.

Sredinom februara DRI je objavila Izvještaj o realizaciji preporuka iz kojeg se vidi da nijesu ispoštovane sve njihove preporuke. Opština Bijelo Polje nije ni dostavila svoj izvještaj. Iz DRI-a navode da će protiv ove Opštine, ukoliko to ne urade, podnijeti prekršajnu prijavu.

U DRI kažu da će insistirati na realizaciji preporuka iz ovog izvještaja pa su navedenim subjektima revizije dali rok od mjesec dana za dodatno izvještavanje i krajnji rok u oktobru da za sve preporuke dostave nove izvještaje o njihovoj realizaciji.

Pored podrške javnosti u DRI-u smatraju da je ključno da njihove nalaze podrže u Skupštini Crne Gore. Zato je na sastanku  predstavnika DRI-a sa članovima Odbora za turizam, poljoprivredu, ekologiju i prostorno planiranj, krajem januara, dogovoreno da se u narednom periodu održi posebna sjednica u formi konsultativnog saslušanja povodom DRI Izvještaja o kvalitetu vazduha.

Uticaj na zdravlje

Više od 250 prijevremenih smrti i 140 hospitalizacija godišnje posljedica su zagađenja vazduha samo u Podgorici, Nikšiću i Pljevljima. Na ovu činjenicu, koju državne institucije rijetko prezentuju, ukazala je i DRI u svom izvještaju.

DRI izvještaje sačinjava sa podacima koje im dostavljaju nadležne institucije, a gore navedeni alarmanti podaci datiraju iz jula 2016. Novijih nema.

Navedeni su dobijeni istraživanjem koje je Institut za javno zdravlje u saradnji sa ekspertima Svjetske zdravstvene organizacije (SZO) uradio krajem 2015. i početkom 2016. godine. Studija Uticaj zagađenja vazduha na zdravlje u Crnoj Gori bila je fokusirana na Pljevlja, Podgoricu i Nikšić, gradove u kojima su tada bili dostupni podaci o zagađenju vazduha.  Proračuni SZO pokazali su da šest odsto svih smrtnih slučajeva u Podgorici, 12 odsto u Nikšiću, i 22 odsto u Pljevljima mogu da se pripišu posljedicama zagađenja vazduha. Vođeni ovom studijom u Institutu su izračunali da je godišnja stopa prijevremene smrtnosti povezana sa izlaganjem zagađenog vazduha do 60 puta veća od tragičnih posljedica saobraćajnih nezgoda, a i do 20 puta veća od smrtnosti usljed bolesti digestivnog trakta.

,,Pored istraživanja iz 2015/2016. godine Institut nije publikovao procjene uticaja zagađenog vazduha na zdravlje”, kazali su Monitoru iz Instituta za javno zdravlje.

Oni navode da je tokom 2018/2019. nakon radionice Svjetske zdravstvene organizacije o kvalitetu vazduha i zdravlja koja je održana u  Sarajevu, bila zamisao da se objavi dokument o procjeni uticaja vazduha na zdravlje u zemljama Zapadnog Balkana koji je vodila SZO. Na dokumentu su radili predstavnici zemalja koji su bili na toj radionici, među kojima i predstavnik Instituta za javno zdravlje, ali dokument nažalost nije zvanično publikovan.

Iz Instituta kažu da je Udruženje za zdravlje i životnu sredinu (engl. Health and Environmental Alliance, skr. HEAL)  u martu 2016. objavilo studiju Neplaćeni zdravstveni račun – kako nas termoelektrane na ugalj na Zapadnom Balkanu čine bolesnima. U ovom dokumentu je takođe vršena procjena uticaja na zdravlje stanovništva u Crnoj Gori, ali drugačijom metodologijom koja je pokazala da zdravstveni troškovi povezani sa zagađenjem vazduha u Crnoj Gori iznose 14,5 bruto društvenog proizvoda i kreću se u rasponu od 100 do 257 miliona eura godišnje.

Prekogranično zagađenje

Praćenje prekogranične zagađenosti vazduha u nadležnosti je Zavoda za hidrometeorologiju u seizmologiju (ZHMS) i sastavni je dio Državne mreže za praćenje kvaliteta vazduha. Praćenje prekogranične zagađenosti vršeno je na mjernom mjestu u Žabljaku, a od 2019. mjerenja se vrše na novoj lokaciji na Velimlju.

U Izvještaju DRI citira se Informacija o stanju životne sredine za
2017: ,,Mjerno mjesto nije u funkciji, a lokacija koja je
određena 1963. u okviru Evropskog programa praćenja prekograničnog
prenosa zagađenja vazduha (EMEP) više ne odgovara kriterijumima
Programa”.

Kroz IPA projekta Jačanje kapaciteta za upravljanjem kvaliteta vazduha u Crnoj Gori izvršen je izbor nove lokacije i instaliranje nove mjerne opreme u mjestu Velimlje. DRI je konstatovao da i nova mjerna stanica ima problema sa validacijom podataka i akreditacijom. Zbog toga su preporučili Zavodu da  izvrši validaciju podataka kako bi se isti prezentovali javnosti i Sekretarijatu za EMEP protokol i izvrši sertifikaciju analitičkih metoda za sprovođenje EMEP monitoringa.

U izvještaju o realizaciji mjera koje je Zavod dostavio DRI navodi se da naložena validacija podataka nije urađena jer ,,softer nije instaliran jer nije nabavljen”. Razlog nedostatak budžetskih sredstava. Nije izvršena ni sertifikacija iz istih razloga nenabavljanja softvera, pa samim tim nije bilo obuke službenika, a nije nabavljen ni ,,potrebni PC za transfer podatak sa stanice zbog restriktivnog budžeta”.

Da domaće zagađenje vazduha nije samo naš problem upozorili su u septembru prošle godine istraživači evropske mreže CEE BankWatch i Centra za istraživanje energije i čistog vazduha. Prezentovali su podatke po kojima 16 termoelektrana sa Zapadnog Balkana zagađuju Evropu koliko i ostalih 296 na ostatku Starog kontinenta. Zbog ukupne emisije elektrana na ugalj na Zapadnom Balkanu, od 2018. do 2020, dogodilo se blizu 19.000 smrtnih slučajeva. Od toga, više od 50 odsto slučajeva (10.800) bilo je u zemljama Evropske unije, gotovo 30 odsto (6.500) na Zapadnom Balkanu, a ostatak u drugim zemljama. U izvještaju se navodi da je u Crnoj Gori 625 prijevremenih smrti usljed rada termoelektrane.

Eko-fond

Na osnovu Zakona o životnoj sredini formiran je Eko-fond koji je osnovala Vlada kao zasebno pravno lice. Zagađivači su dužni da plaćaju eko-naknadu, zbog zagađivanja životne sredine, koja se plaća po principu ,,zagađivač plaća”. Eko-naknadu dužna su da plaćaju pravna i fizička lica za ispuštanje zagađujućih materija u vazduh, uvoz supstanci koje oštećuju ozonski omotač i stvaranje i deponovanje opasnog otpada.

U Izvještaju DRI navodi se da ,,Agencija ne raspolaže sa podacima o iznosu naplaćene ekološke naknade u periodu od 2017. do 2020. godine, kao ni sa odgovarajućom evidencijom izdatih rješenja. Uvidom u dostavljena rješenja da se zaključiti da su ista donešena na bazi dostavljenih podataka od strane samih zagađivača, za period od nekoliko mjeseci do godinu dana, kao i da su donošena za period
unaprijed”.

Jedan od velikih zagađivača – Uniprom koji je gazdovao Kombinatom aluminijuma Podgorica pokrenuo je sudski spor kako bi se oslobodio ove obaveze. Međutim sud je odbio tužbe i naredio Unipromu da plati eko- naknadu.

Prema prezentovanim podacima tokom 2017. i 2019. nije donešeno nijedno rješenje o naplati eko-naknade. U 2018. Agencija je donijela četiri rješenja za KAP, zatim Klinički centar CG, Elektroprivredu – TE Pljevlja, Pivaru Trebjesa, Univerzitet CG i Grijanje Pljevlja. Tokom 2020. doneseno je samo jedno rješenje za naplatu eko-takse za TE Pljevlja.

Po osnovu naknade zbog ispuštanja zagađujućih materija u vazduhu, od zagađivača je 2017. naplaćeno 216 hiljada eura, 2018. – 169, 2019. – 206 i 2020. – 224 hiljade eura. Monitoru su iz Agencije odgovorili da su tokom prošle godine: ,,shodno izdatim rješenjima, po osnovu obračunatih eko- naknada naplaćeno je ukupno 779.714 eura . Po osnovu obračuna za ispuštanje zagađujućih materija u vazduh naplaćeno je 269.893 eura”.

DRI je naložila Agenciji da uspostavi adekvatnu evidenciju o donesenim rješenjima o naplati ekološke nadoknade i iznosu naplaćene nadoknade.

,,Obračun eko-naknada je u završnoj fazi za zagađivače za 2020. godinu. Formirana je radna grupa za izmjenu postojeće Uredbe i nakon usvajanja iste na mnogo precizniji i efikasniji način iste će se obračunavati. U toku je kontrola sa Poreskom upravom u vezi sa naplatom dugovanja iz ranijeg perioda na osnovu izdatih Rješenja, a na osnovu istih vršimo i kontrolu sa Upravom za inspekcijske poslove – ekološkom inspekcijom. Na osnovu presuda Upravnog i Vrhovnog suda uspjeli smo da naplatimo i dugogodišnja problematična rješenja za velike zagađivače”, odgovor je Agencije na preporuku DRI o eko-naknadi.

NAPLATA EKO-TAKSE ZBOG ZAGAĐIVANJA VAZDUHA

Čekaju šta će biti sa TE Pljevlja

DRI je Ministarstvu ekologije, prostornog planiranja i urbanizma naložilo da pripreme novu Nacionalnu strategiju upravljanja kvalitetom vazduha, kojom bi se obuhvatile i mjere koje nijesu realizovane u prethodnom periodu.

Iz Ministarstva su odgovorili da od Evropske komisije još nijesu dobili mišljenje na Nacrt strategije upravljenja kvalitetom vazduha za period 2021-2029. Objašnjavaju i da ključna mjera na koju se odnosi Akcioni plan za 2021-2022. još nije započeta, a to je ekološka rekonstrukcija Termoelektrane Pljevlja. Podsjećaju i da je Energetska zajednica pokrenula spor protiv Crne Gore upravo zbog prekoračenja emisije zagađujućih materija u vazduhu koji potiču iz TE Pljevlja. Tako da se još uvijek čeka stav Evropske komisije u odnosu na rekonstrukciju termolektrane. Koja i pored brojnih najava još uvijek nije počela.

Bez namjere da se obezbijedi sistem praćenja kvaliteta vazduha

U preporukama lokanim samoupravama DRI je naveo da je neophodno da uspostave sistem praćenja kvaliteta vazduha.

Iz Podgorice i Pljevalja  je odgovoreno da se vazduh u ovim gradovima prati u okviru državne mreže za praćenje kvaliteta vazduha, a u Nikšiću tvrde da ta obaveza zakonom nije propisana za lokalne samouprave.

Iz DRI je konstatovano da ove tri lokalne samouprave nemaju namjeru da uspostvave svoj sistem praćenja vazduha. Objašnjeno je i da Agencija za zaštitu životne sredine nije obezbijedila adekvatnu funkcionalnost stanica za praćenje kvaliteta vazduha, kao i sprovođenje godišnjih i vanrednih servisa u što kraćem roku pa samim tim ni validnost rezultata mjerenja. Istaknuto je da je sprovođenje monitoringa na bazi ovakvih podataka upitno.

Zaključak je da u opštinama sa najvećim zagađenjem – Pljevlja, Podgorica i Nikšić, na osnovu izvještaja subjekta revizije državni revizor nije mogao uvjeriti da one na adekvatan način prate kvalitet vazduha.

Predrag NIKOLIĆ