Kad bi se kakav pošten i hrabar intelektualni vitez zagnao da na čistinu iz pećina i škrapa narodne svijesti izagna sve zle zmajeve stereotipa i razloge njihovog nastanka, novija istorija Balkana bila bi mnogo jasnija. Tako bi se pokazalo da je među najnevjerovatnijim i najšašavijim od svih stereotipa koji su se u potonja nekolika vijeka duhovne i političke istorije pojavili na prostorima Balkana onaj o Crnogorcima koji su iz nekih krajnje nejasnih razloga vrlo dužni vaskolikom srpstvu. Davno i davno taj je stereotipni „stav” izmilio iz mitologije ojkača, bugarštica, tužbalica, sljepačkih guslarskih pjesama i drugih oblika usmene „duhovnosti” i postao najopštijim i najneporecivijim mjestom srpsko-crnogorske „duhovnosti”. Iz njega je razvijen sljedeći „stav”: sve crnogorske istorijske žrtve, stradanja i odricanja, pa i najodvratnije podvale, poniženja i najsramotnija magarčenja, što su doživljavana i još se doživljavaju od „braće”, opravdana su nenaplativom i nenadoknadivom veličinom „duga srpstvu”. Pozivanje na taj „dug” u samoj Crnoj Gori još uvijek ima snagu „argumenta” u raspravama o svim mogućim životnim stvarima. Doživotni zatočnici toga „argumenta” drže da bi Crna Gora najprije imala neprestano i neumorno da namiruje „dug”, pa tek onda da vidi da li će postojati na bilo koji način. Na neobičnom brojčaniku toga stereotipa danas se i u Srbiji posmatra i prosuđuje sve što ima veze s Crnogorcima i Crnom Gorom. Njime se mjeri i htijenje države Crne Gore da u tzv. kosovskom pitanju vodi samosvojnu državnu politiku i čini ono što joj je u državnom i nacionalnom interesu.
Zbog te, ali i zbog milion drugih stvari koje do vrha pretrpavaju dugu, konfuznu i neveselu istoriji crnogorsko-srpskih odnosa valjalo bi malo pobliže osmotriti taj stereotip, tu ukalupljujuću „ideju” koju već generacije Crnogoraca i Srba uspijevaju posisati s majčinim mlijekom, pa je uvijek iznova vitalizirati i poput starih tranja obući na tijela novih i novih generacija. U njemu se odmah otkrivaju bar tri zanimljive stvari.

Prvo, za vječita vremena ostaje tajnom kako, kada i zašto je taj „dug” napravljen, ko ga je napravio i pod kakvim ga je „kamatama” zadužio. Drugo, u psihološko-propagandnom smislu stereotip je građen na jednoj nevjerovatnoj iracionalnoj ideji ekvivalencije: Crnogorci su dužniji vaskolikom srpstvu od svih drugih, jer su oni tobože „čistiji” Srbi od bilo kojih drugih Srba. Zauvijek će ostati neobjašnjenim mehanizam utvrđivanja nacionalne, rasne, etničke itd. „čistote”. Posebno će neobjašnjivim ostati pitanje zašto „čistiji” mora da bude ujedno i dužniji. Vječitom tajnom ostaće i pitanje, dostojno helenske filozofske zapitanosti o bitku, da li se nekoj naciji može „više” pripadati, pa da bi joj se zbog toga moralo biti i „više” dužnim od onih sretnika koji manje pripadaju, pa su zato i manje dužni, šta li?! Treće, istorijska analiza mogla bi bez teškoća pokazati da je taj stereotip uvijek oživljavao nevjerovatnom snagom i uz veliku promotivnu spretnost propagandista od svake ruke u onim vremenima i okolnostima u kojima su Crnogorci bili namjerni da za sebe učine nešto valjano i korisno. Zbog toga, po pravilu događalo se da su „najčistiji” ujedno i najsumnjiviji, pa čak i najviše skloni „izdajama stvari”.
U ovom potonjem stavu krije se put za traženje odgovora na pitanje zašto se stare tranje stereotipa nijesu odavno raspale, nego se iznova javljaju šnajderi da ih okrpe. Postiđujuće je koliko još ima Crnogoraca koji su spremni da ih oblače i da se u njima „zore”. Za to vrijeme Beograd se valja od smijeha što ima toliko grupih Crnogoraca.

Milenko A. PEROVIĆ