U Crnoj Gori  i Srbiji obilježen je početak NATO  udara  na SRJ.  Zvaničnici su pominjali žrtve, pale u odbrani SRJ.   Niko nije pomenuo albanske žrtve niti činjenicu da je rat na Kosovu bio četvrti Miloševićev rat devedesetih i da je njegov režim dugo 90-tih prizivao vojnu intervenciju sa strane svojim postupcima i ratnom politikom

U nedjelju 24. marta se navršilo 25 godina od intervencije NATO pakta protiv Miloševićeve krnje Jugoslavije koju su činile Srbija i Crna Gora. Do ove godine nijedna zvanična vlast u Crnoj Gori nije obilježavala godišnjice, niti je otvarala vrata kasarni u Danilovgradu , Maslinama i Podgorici, kako bi delegacije Nove srpske demokratije (NSD) i drugih sličnih stranaka položile vijence nastradalima tokom 78-dnevnog sukoba sa Alijansom. Vlada Milojka Spajića takođe nije organizovala zvanične ceremonije, akademije i skupove, ali je napravila malu promjenu. Ovaj put je lider NSD-a Andrija Mandić, sada u svojstvu predsjednika Skupštine Crne Gore, prošao kapiju kasarne u Danilovgradu i položio vijenac u prisustvu garde. Na vijencu je pisalo „Herojskim braniocima Crne Gore 1999. godine“ dok je u saopštenju kabineta navedeno da se predsjednik Mandić poklonio prvoj žrtvi NATO bombardovanja – vojniku Saši Stajiću, i da je ovo prvi put da visoki državni funkcioner Crne Gore odaje poštovanje nevinim žrtvama i herojima odbrane zemlje 1999. god. Vijenac sa malo drugačijim natpisom – „Herojima odbrane naše zemlje 1999. godine“ i bez pominjanja Crne Gore, je položen i u Maslinama. Ova put je to urađeno u „znak sjećanja na nevine žrtve i junake koji su prije 25 godina branili nebo, kopno i more Savezne Republike Jugoslavije“. Mandić je istakao  da se sa ponosom sjeća junaka koji su dali sve, uključujući i vlastiti život „u odbrani naše zajedničke zemlje“.

Vijence u obje kasarne je položio,  u odvojenoj ceremoniji, i ministar odbrane Dragan Krapović. Krapovićeva poruka je bila značajno drugačija od Mandićeve. Rekao je da je Crna Gora , premda kroz bol i patnju, pronašla put ka boljoj budućnosti. „Odbili smo da dozvolimo da nas mržnja i strah parališu, birajući umjesto toga put mira, i put saradnje“ rekao je Krapović uz naglasak da smo „postali kredibilna članica Sjevernoatlantske alijanse, uzimajući u svoje ruke kormilo sudbine“. Za njega je članstvo afirmacija odlučnosti da se gradi „društvo, utemeljeno na univerzalnim vrijednostima, multietničkom skladu, bezbjednosti, miru i prosperitetu za sve“.

U Srbiji je centralna komemoracija održana u Prokuplju u okviru Dana sećanja na stradale u NATO agresiji. U Prokuplju je naime toga dana pala prva žrtva u Srbiji – vojnik Boban Nedeljković. Vladar Srbije Aleksandar Vučić je u uobičajenom konspirativnom obraćanju optužio NATO i Zapad da su „hteli da nam unište otadžbinu, da nam unište Srbiju, da je raskomadaju“ i da su Srbi narod „koji se i dalje ponosno i dostojanstveno drži i koji ne pristaje na okupaciju“. Skup je počeo službom koju je vodio patrijarh Porfirije koji je rekao da je „srećan i kao Srbin i kao sveštenik jer nikakav ultimatum nije pokolebao njegov narod da odustane od ljubavi i Boga“. U Prokuplju je bio prisutan i predsjednik BiH entiteta Republika Srpska Milorad Dodik koji je 24. mart nazvao „strašnim danom u istoriji“, i da u srpskom narodu ima mnogo onih koji su izgubili nekoga „zato što je neki tuđin htio ovdje da upravlja i moderira naše živote“.

Vučićevi mediji u regionu su se masovno pridružili narativu o zločinačkoj NATO zavjeri i nevinim srpskim žrtvama, po njima ničim izazvane agresije. Uz medije su se glasnule i provučićevske stranke u Crnoj Gori sa sličnim porukama. Ministar poljoprivrede i lider Socijalističke narodne partije (SNP) Vladimir Joković je rekao da je za njega napad NATO-a agresija bez odobrenja Savjeta bezbjednosti UN-a. U saopštenju Demokratske narodne partije (DNP) bivši predsjednik Milo Đukanović je počinio „najstrašniji čin veleizdaje“ zato što nije i tokom rata na Kosovu bio na strani Miloševića kao ranije. Pomenut je vojnik Saša Stajić i bombardovanje Murina 30. aprila 1999. godine kada je poginulo šest ljudi, među kojima i troje djece. Slične tvrdnje su se mogle čuti i na drugim mjestima uz ironične komentare da je navodno NATO operacija imala naziv Milosrdni anđeo koji je došao da ubija srpsku nejač.

Milosrdni anđeo je izmišljen termin – pravi naziv NATO operacije je bio Saveznička sila. Takođe, provučićevski i velikosrpski teoretičari zavjera su potpuno prećutali šire aspekte i razloge udara NATO pakta, koji su bili drugi po redu u istoriji ovog vojnog saveza. Prva intervencija je bila protiv pozadinske strukture Vojske Republike Srpske (VRS) 1995. godine tokom rata u Bosni i Hercegovini koja je na kraju primorala rukovodstvo Srbije da sjedne za pregovarački sto i potpiše održivi mir u Dejtonu. Visoko kriminalizovani i u korupciji ogrezao režim Slobodana Miloševića i njegovih satrapa u Crnoj Gori je dugo 90-tih prizivao vojnu intervenciju sa strane svojim postupcima i ratnom politikom. Istina je da Operacija saveznička sila nije imala odobrenje Savjeta bezbjednosti UN-a tako da se, sa formalno pravne strane, ta intervencije može nazvati agresijom protiv jedne suverene zemlje.

Međutim, ni Miloševićava Srbija nije imala pomenuto odobrenje kada je protivustavno preuzela kontrolu nad Jugoslavenskom narodnom armijom (JNA) početkom 90-tih i izvršila agresiju na Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu. Držanje Sarajeva pod opsadom više od tri godine i sravnivanje Vukovara i drugih napadnutih gradova sa zemljom je svakako neuporedivo gore od 78 dana selektivnih i unaprijed najavljenih vazdušnih udara po vojnim ciljevima u SRJ.

Pomenuta kasarna PVO jedinica u Danilovgradu je već bila evakuirana jer su iz Brisela najavili da će biti meta. Nesretni vojnik Stajić je, ili zaboravljen tamo, po jednoj verziji, ili se vratio po neke lične stvari, po drugoj. Svakako, gubitak njegovog života je tragedija za njegove bližnje ali i sramota za oficire Miloševićeve Vojske Jugoslavije (VJ) koji su dozvolili da on ostane u ispražnjenoj kasarni ili da se vrati u nju. U Murinama je cilj napada bio most u centru varoši koji vodi prema Čakoru i Peći i koji su koristile srpske paravojske i jedinice VJ za transporte prema Kosovu. Na ogromnu žalost, u dva traljavo izvedena napada NATO avijacije stradali su i civili uključujući i troje djece, što su priznali i u Alijansi. Ovakvih napada i stradanja nevinog civilnog stanovništva je bilo znatno više u Srbiji i na Kosovu. Valja se prisjetiti napada na Aleksinac, na voz u pokretu u Grdeličkoj klisuri, stradanje autobusa na Savinim vodama na granici Crne Gore i Kosova itd.

Međutim, treba se sjetiti i namjernog raspoređivanja tehnike u jedinicama VJ u naseljenim mjestima, čime je režim u Beogradu pokušavao maksimizirati civilne žrtve u propagandne svrhe. Mornarica je vezala raketnu fregatu tik uz stari grad u Kotoru pod zaštitom UNESCA. U Baru je PVO VJ ispaljivala zastarjele sovjetske rakete, koje nisu ni mogle dosegnuti visokoleteće avione, sa pozicija lučkih skladišta goriva u nadi da će Alijansa uzvratiti vatru i razoriti luku.

Nasilno ukidanje autonomije Kosova 1990. godine od strane Miloševićeve vlasti uz uvođenje aparthejda i policijskog terora nad kosovskim Albancima je bio početak strukturnih problema na ovoj inače istorijski spornoj teritoriji. Prvih godina su Albanci okupljeni najvećim dijelom iza Demokratskog saveza Kosova (DSK) Ibrahima Rugove pružali gandijevski nenasilni otpor srbijanskoj kolonijalnoj upravi. Međutim, rastuće nezadovoljstvo će 1997. dovesti do stvaranja Oslobodilačke vojske Kosova (OVK) čiji je znatan broj komandanata imao udbaško-kriminalnu pozadinu iz vremena UN sankcija. Početkom iduće godine dolazi do prvih ozbiljnih gerilskih napada. Tokom 1998. godine će se rat razbuktati na znatnom dijelu teritorije pokrajine i tada se samo u Crnu Goru sklonilo preko 60 hiljada kosovskih Albanaca. Sa početkom NATO bombardovanja, srpska strana je smatrala da je dobila odriješene ruke za „konačno rješenje“ albanskog pitanja. Miloševićev režim će u toku prvih sedmica vazdušnih udara protjerati preko 800 hiljada Albanaca sa svojih ognjišta u susjednu Albaniju, Makedoniju i Crnu Goru uz opštu pljačku i paljevinu za koje će optužiti NATO. U Crnu Goru je stiglo preko 130 hiljada izbjeglica. Osim etničkog čišćenja, srpske snage će izvršiti odmazde nad  stanovništvom, zbog akcija OVK, pri tom ubijajući stare, žena i djecu u hiljadama. Preko 600 njih će kasnije biti otkopavano i ponovo sahranjivano u kampovima specijalnih jedinica u Srbiji, dok je jedan kamion hladnjača sa ubijenom nejači završio u Dunavu.

U Crnoj Gori je u najbolnijem sjećanju ostao masakr u Kaluđerskom lazu blizu granice sa Kosovom, kada su pripadnici VJ i srpskih paravojski ubili, po jednoj verziji tužilaštva 16, a po drugoj 22 albanska civila (među kojima je bilo i male djece) koji su bježali od ofanzive na Rugovsku klisuru krajem aprila i početkom maja 1999. Ovaj zločin na crnogorskoj teritoriji je ostao do dana današnjeg nekažnjen zahvaljujući zarobljenom miloističkom pravosuđu.

Ostaje da se vidi da li će Andrija Mandić imati hrabrosti da ode i položi vijenac na Kaluđerskom lazu, ili, možda  na nekom od mnogobrojnih stratišta na Kosovu koja su uradak vojske u kojoj je nekad on bio ponosni dobrovoljac.

Jovo MARTINOVIĆ