Mnogi vide da je sporna preambula Ugovora koja, iako nije pravno obavezujuća, nosi stratešku težinu u odnosima između SPC-a i Crne Gore. Nigdje se ne pominje „Pravoslavna crkva u Crnoj Gori“ kako je bilo navedeno 2012, u prijedlogu ugovora dostavljenog Vladi od strane Mitropolije pod vođstvom mitropolita Amfilohija Radovića. U sadašnjem tekstu je dodat termin „Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori“ dva puta

Kada je postalo izvjesno da će Vlada na čelu sa premijerom Zdravkom Krivokapićem i formalno izgubiti povjerenje, prošle subote je u Vijestima osvanuo tekst dugo pominjanog i još nepotpisanog Temeljnog ugovora između Srpske pravoslavne crkve (SPC) i crnogorske Vlade. Vijesti su objavile da je to posljednji nacrt ugovora koji je nakon nekoliko izmjena poslat patrijarhu Porfiriju Periću.

Dan ranije je Vlada iskazala spremnost na potpisivanje ugovora „u najkraćem vremenskom roku“ a premijer je izjavio da do sada ugovor nije bio potpisan ne zbog njega nego zbog „političkih istoričara, analitičara, ali bogami i nekih episkopa koji ne žele da bude potpisan“. Tome je prethodilo premijerovo pismo patrijarhu od 14. januara ove godine gdje se razjašnjavaju pojedine sporne tačke i  izrazi kao odgovor na ranije pismo patrijarha. Nakon šest dana je kabinet premijera objavio pismo bez prethodne saglasnosti patrijarha. Srpski portal Borba je izvijestio da su u Patrijaršiji nezvanično rekli da „ne žele da budu moneta za potkusurivanje u političkome brlogu Crne Gore“ i da su iznenađeni odsustvom odgovora na njihovo pitanje zašto je promijenjen ranije usaglašeni tekst iz maja prošle godine“. Tada je navodno Krivokapić trebao potpisati ugovor tokom iznenadne posjete Beogradu a prije izbora episkopa Joanikija Mićovića na mjesto mitropolita crnogorsko-primorskog. U lobiranju za tadašnji izbor Joanikija, prema saznanjima Monitora, su učestvovale i ambasade nekih uticajnih zapadnih zemalja u Beogradu u namjeri da se crnogorska vlast rastereti uvijek aktualnog crkvenog pitanja i dodatnog uticaja zvanične Srbije u slučaju izbora nekog iz kruga jastrebova veoma uticajnog bačkog episkopa Irineja Bulovića.

Izbor Joanikija nije prošao bez ustupaka. Sabor SPC-a je ukinuo Episkopski savjet Crne Gore i krenuo u kampanju oko potpisivanja Temeljnog ugovora koji će, po riječima patrijarha Porfirija, „po pravnoj snazi biti iznad lokalnih zakona“ i „na dobrobit obje strane, SPC-a i Crne Gore“. Takođe, vremenom je postajalo jasnije da je favorit za potpisivanje ugovara ne sadašnji mitropolit crnogorsko-primorski, kako je ranije najavljivano i što je bila uobičajena praksa u regionu, već sami patrijarh. Vlada na čelu sa Krivokapićem je na ovakve poteze Beograda (i duhovnih i svjetovnih vlasti) odgovorila sa odugovlačenjem. Neformalni izvori u Vladi su Monitoru izjavili da premijer nije bio voljan potpisati ugovor tokom druge polovine 2021. godine kao odgovor na zahtjevne formulacije na kojima je insistirala beogradska patrijaršija ali i svjetovne vlasti. On i njemu bliski ministri Milojko Spajić i Jakov Milatović se nisu usudili energičnije tražiti preformulacije već su se zadržavali na tehničkom vokabularu i definicijama u nadi da će vremenom srpska strana popustiti zbog zauzetosti oko problema u Sjevernoj Makedoniji i eparhijama u Sjedinjenim Državama.

Mnogi  vide da je u predlogu sporna preambula Ugovora koja, iako nije pravno obavezujuća, nosi stratešku težinu u odnosima između SPC-a i Crne Gore. Nigdje se ne pominje „Pravoslavna crkva u Crnoj Gori“ kako je bilo navedeno 2012. godine u prijedlogu ugovora dostavljenog Vladi od strane Mitropolije pod vođstvom mitropolita Amfilohija Radovića. U sadašnjem tekstu je dodat termin „Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori“ dva puta.

U tom posljednjem nacrtu na koji je Vlada pristala, nakon neuspješnog pokušaja revizije, stoji da „Hrišćanska crkva na prostoru današnje Crne Gore prisutna od apostolskih vremena i njenog kontinuiteta kroz istorijsko pravoslavno i crkveno ustrojstvo od osnivanja Zetske, Budimljanske i Humske episkopije (1219. god. ) u sastavu Žičke arhiepiskopije, Pećke patrijaršije, odnosno Srpske pravoslavne crkve“.

Ranije je Vlada pokušala ukloniti riječi „u sastavu Žičke arhiepiskopije, Pećke patrijaršije, odnosno Srpske pravoslavne crkve“. Išlo se sa logičnim izgovorom, sa kojim bi se velika većina složila, da je hrišćanska crvka postojala na prostoru današnje Crne Gore i u periodima ukidanja Pećke patrijaršije (od 1463. do 1557. godine i 1766. do 1920. god.) i da bi, „ukoliko to ne bi bilo konstatovano, podrazumijevalo da crnogorske vladike iz dinastije Petrović-Njegoš i drugi crkveni poglavari iz tog peroda nisu pripadali hrišćanskoj crkvi i da je to sa stanovišta države Crne Gore neprihvatljivo“.

Vlada je, kako analitičari smatraju, ovim argumentom išla manjom linijom otpora srbijanskim hegemonistima (onima u mantiji i onima u odijelu) koji ovom preambulom nastoje staviti trajnu tapiju na crnogorsku zemlju i identitet.

Kako se politička situacija u Crnoj Gori komplikovala  i podrška Krivokapićevoj Vladi erodirala tako je i Vlada,  dobila obrise defetiskičkog bivšeg predsjednika Momira Bulatovića koji je nakon odbrane crnogorskih interesa na konferenciji u Hagu 1992. godine vremenom potpuno kapitulirao pred snagom srpskog vladara Slobodana Miloševića.

Kritičari smatraju da sa ovakvom preambulom, ispada da Crna Gora priznaje Srpskoj crkvi nešto što joj ni Majka-Crkva Vaseljenska patrijaršija kao ni njena matična država Srbija nikad nije priznala – kontinuitet crkvenog ustrojstvo od osnivanja Zetske, Budimljanske i Humske episkopije (1219. g.) u sastavu Žičke arhiepiskopije, Pećke patrijaršije, odnosno Srpske pravoslavne crkve.

Još je bivši ministar pravde Vladimir Leposavić u junu 2021. godine, malo prije njegove smjene u Skupštini zbog negiranja genocida u Srebrenici, izdao uvjerenje Mitropoliji crnogorsko-primorskoj (MPC) i Eparhiji budimljansko-nikšićkoj SPC-a o upisu u registar vjerskih zajednica shodno crnogorskom zakonu. Leposavić je u uvjerenjima napisao da su i Mitropolija i Eparhija „osnovane 1220. godine“. Tako je produžio staž MCP za 710 godina prenebregavajući „nedvosmisleno“ Ustav SPC-a kojim je 16. novembra 1931. godine ustanovljava prvi put Mitropolija crnogorsko-primorska. Eparhija budimljansko-nikšićka je osnovana 2001. godine tako što je otkinuto više od pola teritorije Mitropolije crnogorsko-primorske i dato novouspostavljenoj eparhiji.

Što se tiče navodnih osamsto godina autokefalnosti Srpske crkve, postoji konzensus, koji priznaju i pojedini episkopi SPC-a, da je Srpska crkva prvi put ustrojena 1920. godine po stvaranju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i da je kao takva prvi put u istoriji priznata od Majke-Crkve u Carigradu 1922.  Onda su je priznale sve druge patrijaršije i pomjesne crkve.

Ne postoji nijedan dokaz da je Sveti Sava, rodonačelnik srpske crkvene autonomije, dobio autokefaliju, tj. nezavisnost, a kamoli da je dobio tomos (akt o priznanju nezavisnosti). To je jednom i pokojni mitropolit Amfilohije nevoljno priznao u televizijskom intervjuu.

U Zakonu o crkvama i verskim zajednicama Republike Srbije u članu 11 stoji:  „Srpskoj pravoslavnoj crkvi priznaje se kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu Načertanija o duhovnoj vlasti (Odluka Narodne Skupštine Knjaževstva Srbskog od 21. maja 1836. godine) i Zakona o Srpskoj pravoslavnoj crkvi (,,Službene novine Kraljevine Jugoslavije”, broj 269/1929)“. U srbijanskom zakonu nema ni pomena o Žičkoj arhiepiskopiji i Pećkoj patrijaršiji niti o bilo kakvom navodnom „kontinuitetu“ Srpske crkve od osam stoljeća. Carigrad se 1831. godine složio sa stvaranjem autonomne, ali i dalje pod Carigradom, Pravoslavne crkve u Kneževini Srbiji i koja autonomija je i formalno priznata 1836. godine na koju se i poziva srbijanski zakon. Ne može biti ni govora o „istorijskoj ulozi Srpske pravoslavne crkve, a posebno Mitropolije crnogorsko-primorske za vrijeme crnogorskih mitropolita-gospodara, kao i njenu ulogu u državnosti Crne Gore i društvenom, kulturnom i obrazovnom razvoju“. U doba crnogorskih mitropolita-gospodara crkva je bila nezavisna i prepoznata kao Autokefalna pravoslavna mitropolija crnogorska što priznaje i tomos o autokefalnosti SPC-a u predgovoru odluke iz 1922.

Leposavićevo dodavanje preko sedamsto godina staža SPC-u se gleda kao usluga nacionalistima u klerikalnim krugovima. Njemu je  2 mjeseca nakon smjene uručena „posebna zahvalnica“ u kripti Hrama Hristovog vaskrsenja.

Drugi veliki problem u preambuli Temeljnog ugovora čini definicija da „Srpsku pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori čine, kao njen organski dio, Mitropolija crnogorsko-primorska i Eparhije budimljansko-nikšićka, Mileševska i Zahumsko-hercegovačka“. Do 1920. teritorija Crne Gore je bila pod jednom jurisdikcijom koju su činile tri eparhije, Arhiepiskopija cetinjska, Raško-zahumska i Pećka mitropolija. Kasnije je njena teritorija preuređena i iskidana po željama i mjeri svjetovnih vlasti u Beogradu i definisanje eparhija u preambuli se smatra cementiranjem iscjepkanosti male crnogorske teritorije kojim se i teorijski želi spriječiti eventualni pokušaj obnavljanja vojnom silom ukinute državne i crkvene nezavisnosti.

Jovo MARTINOVIĆ