Crna Gora je jedna od rijetkih evropskih zemalja u kojoj se proizvodi 3D štampač. Kako su uspjeli da naprave ovaj za Crnu Goru neuobičajen tehnološki iskorak i za šta se sve ova tehnologija može koristiti, za Monitor govore Miloš Grbović i Aleksandar Mašović
Samo pet zemalja u EU imaju svoje 3D štampače. Mi smo šesti u Evropi koji smo napravili svoj proizvod, počinje priču o 3D štampaču proizvedenom prošle godine u Crnoj Gori Miloš Grbović, direktor 3D sobe.
,,Jednog dana je došao inženjer Aleksandar Mašić i rekao da li postoji mogućnost da mu dam određenu svotu novca da pokuša da napravi 3D štampač. Nakon devet mjeseci imali smo proizvod, tri mjeseca smo ga testirali i shvatili da smo uspjeli”, prisjeća se Grbović.
Tvrde da njihov štampač ima bolje karakteristike od pojedinih koji se prodaju na Zapadu i što je bitno skoro je duplo jeftiniji – košta 1.200 eura. Već su uspjeli da par svojih štampača izvezu u EU, u Sloveniju.
,,Inicijalno smo počeli kao distributeri dva najjača brenda u svijetu mađarski CraftBot i američki 3D Sistem koji je inače i izmislio prvi 3D štampač. Cijena tih mašina je preskupa za naše uslove. Pokušali smo da prevaziđemo tu finansijsku barijeru i napravimo nešto svoje i da spustimo tu cijenu koliko je maksimalno moguće, da bismo crnogorskom društvu približili tu tehnologiju i učinili je dostupnijom”, kaže Mašić.
On objašnjava da kada je 70-godina prošlog vijeka 3D štampa izmišljena, bila idealno rješenje za izradu prototipa: ,,Ranije je taj proces za jednostavan objekat kao što je recimo plastični dio upaljača trajao od pet nedjelja do dva mjeseca. Sve to je koštalo desetine hiljada eura. Sa 3D štampačem taj proces sa dva mjeseca se sveo na nekih par sati uz trošak od jedan dolar”.
Objašnjava da su 3D štampači u komercijalnoj upotrebi od 2015. godine, kada je Jozef Prusa iz Poljske napravio prvi desk top štampač. Iako na početku urađen sa ciljem izrade prototipa, da bi konstruktori mogli realno da vide kako izgleda na primjer mobilni telefon koji su kreirali, sada se ovim štampačima može izraditi skoro sve – od igle do lokomotive.
,,Samo je stvar mašte onog ko ga koristi. Mi radimo zamjenske djelove bukvalno za svaku mašinu koja postoji. Čak smo u dosta slučajeva aluminijske ili djelove od mesinga mijenjali našim plastičnim. Klijentima je protekle godine, zbog virusa, teško bilo da nabavljaju rezervne djelove. Donosili su nam slomljene djelove koje smo mi crtali, kopirali i pravili rezervni dio za dva dana. A i u idelnim uslovima taj dio koji naruče na primjer iz Njemačke ne mogu dobiti za 15 dana”, objašnjava Mašić. „Sami transport je skuplji nego da taj dio uradimo mi“, nadovezuje se Grbović.
Ova firma je zajedno sa Naučno-tehnološkim parkom, Open boxom, M tel-om, Fabrikom i Mašinskim fakultetom tokom prošle godine 3D štampom izradila oko 4.000 vizira za potrebe KC-a i domova zdravlja.
,,Tada smo imali informaciju da je u Italiji stalo sa radom oko 30 odsto respiratora jer im nijesu mogli da nabave potrošni plastični dio. Onda smo mi za naše respiratore napravili te rezervne djelove i ni u jednom momentu naši respiratori u Crnoj Gori zbog toga nijesu mogli stati”, priča Grbović.
U saradnji sa Bibliotekom za slijepe uradili su 24 makete značajnih objekata u Crnoj Gori. ,,Nakon toga svaka slijepa osoba je u svojoj glavi mogla da stvori sliku kako taj objekat izgleda. Pored medicine, stomatologije, 3D štampači imaju neograničene mogućnosti”, kaže Grbović. Navodi i da je vlasnik auto servisa kupio njihov štampač, platio kurs i sada sam izrađuje rezervne djelove za skupe autobomile.
Mašić ističe da je velika razlika u pristupu ovoj tehnologiji u razvijenim zemljama i kod nas: ,,U zemljama EU svaka škola ili čak odjeljenje ima 3D štampač. Njima je to neizostavan dio nastave, posebno u srednjim stučnim školama”. Objašnjava da 3D štampač nije samo to, on je u suštini robot: ,,Kada naučite da kontrolišete štampač možete da kontrolišete bilo kojeg drugog robota. Roboti koji sklapaju, na primjer automobile, rade na potpuno istom principu. Gdje god je u pitanju robotika to je taj princip kontrole mašina”.
,,Nadam se da će u bliskoj budućnosti, bilo koja vlada stati iza priče da se u svakoj osnovnoj, a da ne pričamo o srednjim, obezbijedi jedan 3D štampač. Za 50 štampača, to je oko 70.000 eura. Ali iz generacije će se naći najmanje pet genijalaca koji će sve to vratiti, uz to što će se svi učenici upoznati sa ovom naprednom tehnologijom”, priča Grbović.
Pored podrške medicini i obrazovanju imaju i druge ideje koje za sada nema ko da realizuje. Predlagali su da država napravi pogon koji bi od plastičnih boca i drugog plastičnog otpada praviti filamente koji su repromaterijal za 3D štampače.
San im je da nađu investitora koji bi uložio novac u 3D štampač za objekte. ,,Postoje 3D štampači koji rade gotovo sve, metal, pa i objekte. To je jedan od naših budućih ciljeva. Ti štampači rade funkcionalnu kuću koja je po kvalitetu bolja od standardne gradnje”, kaže Mašić. Objašnjava da to nije naučna fantastika, već da se takve kuće rade u EU po njihovim strogim građevinskim propisima. ,,Kuće možete da napravite da je kockasta, možda neki trapez, a ovdje nema granica, možete da napravite oblik koji želite, u obliku cvijeta, kornjače… Nema ljudske greške. Potroši se 30 odsto manje materijala nego kod standardnog metoda gradnje. Ostavi mjesta za štekere, kanalice, nema štemanja. Nema toga da majstor iskrivi zid. Nije potrebna dodatna obrada zidova. Nema potrebe za izolacijom, jer se ona napravi, slaže se sloj po sloj betona, spajaju se metalnim djelovima, sredina je prazna, a između može da se stavi stiropol”.
Grbović objašnjava da za kuću od 100 kvadrata treba najmanje 45 dana rada. Sa ovim 3D štampačem ta kuća može da se uradi sa četiri radnika za samo tri dana. A cijena kvadrata bi bila oko 150 eura.
,,Cijena tog štampača je od milion do 1,6 miliona bez PDV-a. Ovaj skuplji može da napravi zgradu na tri sprata, 10 metara visine. To vi bio za investitore spas, oni bi sa jednom zgradom vratili te pare”, priča Grbović.
Mašnić navodi da su automobilski giganti već počeli da djelove izrađuju putem 3D štampača. Ističe da se radi o trenutno najboljoj tehnologiji u svijetu koja se tiče proizvodnje, te da će jednog dana sva proizvodnja iz standardnih tipova preći na 3D štampu. Ubijeđen je da neće proći dugo dok ovi štampači, poput onih koji se sada koriste, postanu uobičajeni u skoro svakom domu.
Bez ičije pomoći, zahvaljujući entuzijazmu i znanju ova ekipa je uspjela da za Crnu Goru napavi neuobičajeni tehnološki iskorak. Na onima koji odlučuju je da iskoriste ovu šansu.
Predrag NIKOLIĆ
DRUŠTVO4 sedmice
DRUŠTVO4 sedmice
DRUŠTVO4 sedmice
Izdvojeno4 sedmice
INTERVJU4 sedmice
INTERVJU2 sedmice
INTERVJU4 sedmice
DRUŠTVO3 sedmice