Nijedno selo u Crnoj Gori ne može se pohvaliti takvim kulturno-istorijskim znamenitostima kao crmnički Brčeli, ali i ova medalja ima drugu stranu.
U XV vijeku, prema predanju, Jelena Balšić je podigla manastir u Donjim Brčelima, u okviru kojeg se nalazi crkva Svetog Nikole, saborna crkva cijele Crmnice. Na njenim temeljima iz 1861. godine podignuta je sadašnja u vrijeme knjaza Nikole. U crkvi se nalazi veliki drveni ikonostas, sa 47 ikona različitih formi i dimenzija, čiji su autori makedonska slikarska porodica Đinovski. Crkva ima osobenu dekoraciju, tipičnu za arhitekturu romanike.
Prema istorijskim izvorima tu je stolovao, a kasnije ubijen i sahranjen jedini crnogorski car Šćepan Mali, koji je vladao Crnom Gorom od 1767 do 1773. godine. Istoričari su ga prekrstili iako na njegovom pečatu stoji Stefan Mali.
Selo ima i školu, koja je doživjela čudnu sudbinu. U njoj se odavno ne čuje školsko zvonce, ali sasvim je moguće da umjesto njega počnu da odjekuju crkvena zvona. Srpska pravoslavna crkva pretvorila je školu u kaluđerski konak. Nismo uspjeli da dobijemo zvaničnu potvrdu da li su vlasti opštine Bar, kojoj pripadaju Brčeli, dale dozvolu Srpskoj crkvi da preuređuje školsku zgradu, ali ne bi bilo prvi put da SPC po Crnoj Gori samovoljno nešto gradi i dograđuje, čak i kad se radi o kulturno-istorijskim spomenicima pod zaštitom države. O tome je i Monitor pisao više puta.
Nedavno je Miodrag-Mio Iličković, rodom iz Brčela, bivši diplomata koji živi u Australiji, napisao na portalu Montenegrina da nije prvi put ,,da se skrnavi i zapostavlja istorija i tradicije ovoga kraja, a da niko ne reaguje, čak se saučestvuje”.
,,Prije nekoliko godina oskrnavljen je i manastir u Gornjim Brčelima, iz koga su vladike Sava i Vasilije upravljali Crnom Gorom. Istorijsko zdanje, sa oznakom ‘zakonom zaštićeno’, prilagođeno je savremenim uslovima življenja i to uz radne akcije crnogorske vojske! Sada je to ženski manastir sestara SPC u kome je opremljen i apartman za srpskog mitropolita Amfilohija! Što je sve devastirano prilikom ‘modernizacije’ manastira – ne zna se, ako je nešto i ostalo od manastirskog arhivskog i drugog blaga nakon prve ,,poare” koju je izvršio Vuk Karadžić. Administracija je zapostavila istorijsku baštinu, ustupajući prostor onima koji negiraju crnogorsku naciju i državu. Ne reaguju niti Crmničani i njihova udruženja; nije se oglasio niti jedan od živih 1336 ličnosti koje Monografija o Crmnici ističe kao ugledne ‘koje su ostavile neizbrisive tragove u svim oblastima ljudskog djelovanja”, napisao je Iličković.
Škola je odavno ostala bez đaka, ali zar nije mogla da joj se nađe druga namjena, kao na primjer da bude zavičajni muzej ili da bude u funkciji turizma, recimo vjerskoga, pita se Iličković.
Srpska crkva je oskrnavila i crkvu Sv. Nikole u Donjim Brčelima. Tik uz njen južni zid krajem 2013. godine sahranjen je njen arhimandrit Grigorije.
Željko V. Jovanović, rodom iz Brčela, obratio se tim povodom prošle godine Mjesnoj zajednici Virpazar i predložio da se Grigorijev grob odatle izmjesti.
,,Na moje insistiranje sadašnjem igumanu skrenuta je pažnja da u današnje vrijeme nema nikakve potrebe da se Grigorije sahranjuje uz zid crkve, ali on je to ipak uradio tvrdeći da ispunjava Grigorijevu želju. U neposrednoj blizini tog groba je i, kako piše na ploči, grob Ane Vukčević, kojoj takođe tu nije mjesto. Ovim je sadašnji iguman devastirao ovaj nepokretni spomenik kulture, koji je od velikog značaja za istoriju Crne Gore. Tražio sam da se prostor oko crkve vrati u pređašnje stanje i Mitropoliji crnogorsko-primorskoj predloži da ako žele Grigorija sahrane na donjobrčelskom groblju na odgovarajućoj udaljenosti od crkve i oforme groblje za monahe ovog manastira”, kaže za Monitor Željko V. Jovanović.
U Rješenju o upisu u Centralni registar nepokretnih spomenika kulture od 26. juna 1994. godine, koji je potpisao dr Čedomir Marković, navodi da je ,,imalac” manastira Donji Brčeli Mitropolija-crnogorsko-primorska i da je to spomenik kulture treće kategorije.
Prema jednom dokumentu iz 1992. godine, uz južni zid crkve Sv. Nikole sahranjen je iguman Josip Vujačić, rodom iz Crmnice. Po nepisanim pravilima uz ckrvu se može nalaziti samo jedan grob.
,,Umrli su ranije u Crnoj Gori sahranjivani oko i ispred crkava, pa ko zna koliko ih je sahranjeno i kod crkve Sv. Nikole. Znači, čim se tu udari krampom povrijeđen je nečiji grob”, objašnjava Jovanović zašto je u današnje vrijeme nedospustivo bilo koga sahranjivati u blizini crkava.
Povodom Jovanovićeve inicijative obratili smo se Upravi za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore. Dobili smo ovaj odgovor:
,,Upravi se u ime mještana Brčela, dopisom od marta 2014. godine, obratio predsjednik Mjesne zajednice Crmnica Đuro Marković, navodeći da stanovnici ovog sela smatraju da igumana Gligorija Trailovića nije trebalo sahraniti uz temelje crkve Svetog Nikole, te da su ogorčeni postupkom Mitropolije crnogorsko-primorske koja je, kako su naveli, najvjerovatnije dala saglasnost za ovakav postupak.
Odmah po prijemu dopisa Uprava za zaštitu kulturnih dobara je obavijestila predsjednika Mjesne zajednice Crmnica Đura Markovića da će stručni tim ove institucije, u cilju utvrđivanja navoda iz dopisa, izaći na lice mjesta. Prilikom obilaska manastirskog kompleksa Donji Brčeli sa crkvom Svetog Nikole stručni tim je konstatovao da je na mjestu gdje je iguman Gligorije sahranjen postojalo grobno mjesto sa ostacima starijeg pokojnika. Grobno mjesto nalazi se jugo-zapadno od temelja crkve. Sama raka oivičena je kamenim pločama nepravilnog oblika, a odozgo prekrivena zaravnjenom zemljom. Zaglavlje groba obilježeno je drvenim krstom. Stručni tim je ocjenio da sa aspekta zaštite kulturnih dobara ovim postupkom nije narušen integritet kulturnog dobra, uz napomenu da se ovakva praksa bez saglasnosti Uprave ne smije ponoviti”.
Nedavno je završen elaborat o stanju kulturne baštine Crne Gore. Pregledano je 1.338 nepokretnih i 562 pokretna kulturna dobra. Zaključeno je da je crnogorska kulturna baština prilično devastirana.
Elaboratom nisu obuhvaćeni primjeri iz Crmnice, a evo i iz Uprave za zaštitu kulturnih dobara kažu da grobom arhimandrita Grigorija ,,nije narušen integritet kulturnog dobra”. Da li je baš tako?
O caru ni pomena
,,Nigdje nema obilježja ili putokaza da su Brčeli bili prijestonica ne samo u vrijeme crnogorskih vladika već i Carevine Crne Gore – cara Šćepana Malog od 1767. do 1774. godine. U školama se ne izučava prvi crnogorski car – ili marginalno spominje. Srpska crkva grob je zabetonirala da se za njega ne zna”, napisao je Miodrag Iličković na sajtu Montengrina. Željko Jovanović kaže da Stefan Mali nema ni spomenika niti spomen-ploče na crkvi Sv. Nikole. Jovanović je predložio da se ulica u Donjim Brčelima, koja inače nema naziva, nazove po Stefanu Malom, jer, kako kaže, postoje brojne indicije da je on bio porijeklom Crmničanin.
Veseljko KOPRIVICA
DRUŠTVO4 sedmice
DRUŠTVO4 sedmice
Izdvojeno3 sedmice
INTERVJU4 sedmice
Izdvojeno4 sedmice
Izdvojeno3 sedmice
SVIJET3 sedmice
Izdvojeno4 sedmice