Prije deset dana Komitet ministara Savjeta Evrope pokrenuo proceduru za uvođenje sankcija Turskoj zbog odbijanja da sprovede presudu Evropskog suda za ljudska prava iz 2019, kojom se traži momentalno puštanje na slobodu Osmana Kavale. Kavala, vodeća ličnost turskog civilnog sektora, aktivista za ljudska prava, filantropist i biznismen,  nalazi se u zatvoru od 18. oktobra 2017

Turska se u posljednjih desetak godina često pominje kao zemlja koja ima velike probleme sa poštovanjem ljudskih prava i čije neusvajanje evropskih standarda je jedna od ozbiljnih kočnica turskom pristupanju Evropskoj uniji. Turska je dobila status zemlje kandidata još u decembru 1999. godine dok su pristupni pregovori počeli u oktobru 2005. godine. Međutim, nakon 11 godina došlo je do zastoja u pregovorima bez dogledne šanse njihovog reaktiviranja.

Tako nije bilo nikakvo iznenađene kada je prije deset dana Komitet ministara Savjeta Evrope pokrenuo proceduru za uvođenje sankcija Turskoj zbog njenog upornog odbijanja da sprovede presudu Evropskog suda za ljudska prava (ECHR) iz decembra 2019. godine kojom se traži momentalno puštanje na slobodu Osmana Kavale. Kavala je vodeća ličnost turskog civilnog sektora, aktivista za ljudska prava, filantropist i biznismen koji se nalazi u zatvoru od 18. oktobra 2017. godine.

Uhapšen je pod sumnjivim optužbama da je organizator nemira 2013. godine koji su buknuli nakon planova vlasti da se posječe jedna od rijetkih zelenih oaza u Istanbulu – Gezi park i da se na njegovom mjestu izgradi shoping mall i luksuzni apartmani za stanovanje. Investitor je bio povezan sa vladajućom Partijom pravde i razvoja (AKP) turskog predsjednika Redžepa Tajipa Erdogana koji je došao na vlast u martu 2003. godine.

Protesti oko Gezi parka su se ubrzo proširili zemljom i prerasli u iskazivanje opšteg nezadovoljstva vladavinom predsjednika Erdogana na koje je on odgovorio brutalnom silom i hapšenjima. U protestima je 11 osoba izgubilo život, preko 8 hiljada je povrijeđeno a preko 3 hiljade je završilo u zatvorima. Policijska brutalnost je zaprepastila demokratski svijet kao i odsustvo želje za bilo kakvim dijalogom vlade sa demonstrantima.

Vlasti su se sjetile da je Kavala „mozak i organizator“ protesta tek nakon 4 godine i niza kritika koje je upućivao Erdoganovoj administraciji zbog sistematskog kršenja ljudskih prava. Optužen je po članovima 309 i 312 turskog Krivičnog zakonika za pokušaje svrgavanja ustavnog poretka Republike Turske kroz nasilje i upotrebu sile zajedno sa još 15 osoba uključujući i poznatog novinara Cana Dundara i glumca Memeta Alabora sa zaprijećenom kaznom doživotnog zatvora bez prava na pomilovanje. Osim člana 312 koji je povezan sa protestima protiv sječe parka Gezi, Kavala je optužen i po članu 309 koji se odnosio na Kavaline navodne veze sa grupom izbjeglog političara i biznismena Fetulaha Gulena koga turske vlasti smatraju teroristom i inspiratorom propalog puča iz jula 2016. godine kada su, po izvještajima, djelovi vojske pokušali da svrgnu Erdogana i vladu. Provladin dvevni list Daily Sabah je pratio i „potvrđivao“ optužbe da je Kavala „tajkun sa sumnjivom pozadinom“ i da je „povezan sa Gulenovom terorističkom grupom“. Pokušaj puča 2016. godine je praćen masovnim čistkama državnih institucija, vojske, policije i turskog civilnog sektora. Smijenjeno je preko 100 hiljada državnih službenika i oficira dok ih je preko 50 hiljada završilo u zatvorima. Strani posmatrači gledaju na puč kao zgodno sredstvo i izgovor režima da se otarasi svojih protivnika prišivajući im etiketu saradnje sa teroristima. Zemlja je, uz Rusiju, postala širom poznata i kao tamnica za novinare gdje se svaka iole ozbiljnija kritika predsjedničke administracije odmah stavlja u kontekst „propagiranja nasilja i terorizma“ na koje zarobljeno pravosuđe odmah reaguje pa da je bilo samo pitanje vremena kada će i Kavaline kritike doći na red.

Sud je prihvatio optužnicu protiv njega i njegove „kriminalne grupe“ marta 2019. godine u kojoj je, između ostalog stajalo, da američki biznismen Džordž Soroš stoji iza kompletne „zavjere“. Soroš je zajedno sa milijarderom i osnivačem Microsofta Bil Gejtsom omiljena ličnost piscima svjetskih teorija zavjera.

Usred velikog međunarodnog pritiska i nedostatka ikakvih dokaza Kavala je 18. februara 2020. oslobođen optužbi, ali je i pored toga ostao u zatvoru na zahtjev vrhovnog državnog tužilaštva na osnovu istog člana optužbe koju je ranije sud odbacio. Vrhovno tužilaštvo je takođe preinačilo raniju naredbu istanbulskog tužilaštva da se Kavala pusti na slobodu. Nakon pola mjeseca državno tužilaštvo je proširilo inače nepostojeći osnov za njegovo zadržavanje i dodatno ga optužilo po članu 328 KZ-a zbog „dolaska u posjed informacija… od značaja za državu radi političke i vojne špijunaže“. Optužba je došla svega dan prije krajnjeg roka koje je postavio Evropski sud za ljudska prava da se Kavala pusti na slobodu.

Presuda suda u Strazburu je pravno obavezujuća za Tursku kao punopravnu članicu Savjeta Evrope. Organizacija broji 47 članica i osnovana je 1949. godine radi podrške poslijeratnoj Evropi kada su u pitanju ljudska prava, demokratija i vladavina zakona. Među članicama su mimo EU, EEA i balkanskih zemalja i kavkaske zemlje, Rusija i Turska.

Sud u Strazburu je presudio da ne postoji dovoljno dokaza koji bi opravdali optužbe protiv Kavale i da se „stav tužilaštva može smatrati takvim da potvrđuje navode žalioca da se protiv njega vodi postupak iz drugih razloga, tj. da ga ućutkaju kao aktivistu nevladinog sektora i zaštitnika ljudskih prava, kao i da obeshrabre druge osobe od angažmana u sličnim aktivnostima sa ciljom paralize civilnog sektora u zemlji“.

Situacija se dodatno komplikovala nakon četvrte godišnjice Kavalinog boravka u zatvoru Silivri kada je poštovanje odluke ECHR-a u Strazburu tražilo deset ambasadora akreditovanih u Ankari, od kojih su 7 zemlje članice NATO pakta čiji član je i strateški važna i pozicionirana Turska. Nakon otvorenog poziva predsjednik Erdogan je proglasio ponaosob ambasadore Sjedinjenih Američkih Država, Kanade, Francuske, Njemačke, Nizozemske, Danske, Švedske, Norveške, Finske i Novog Zelanda za „persona non grata“ i pripremio proceduru za njihovo protjerivanje. On je u sjeverozapadnom gradu Eskisehiru, gdje se tada zatekao, izjavio da strani ambasadori ne mogu tek tako doći u njegovo ministarstvo vanjskih poslova „i naređivati šta treba da se radi“ te da je on dao „naređenja ministru vanjskih poslova šta treba da uradi“. Izjava je uzrokovala novi potres na turskoj berzi i dalju eroziju turske lire koja je tokom 2021. godine izgubila skoro polovinu svoje vrijednosti u donosu na američki dolar i euro usljed katastrofalne ekonomske situacije u zemlji praćene galopirajućom inflacijom koja je zvanično 41 odsto na godišnjem nivou dok je nezvanično oko 115 odsto.

Nakon dva dana, 25. oktobra 2021. Erdogan se ipak predomislio i odustao od protjerivanja ambasadora pozivajući se na poštovanje Bečke konvencije o statusu diplomatskog osoblja. No upozorio je da strani ambasadori ubuduće trebaju biti „oprezniji sa svojim izjavama“.

Savjet Evrope inače jako rijetko poseže za disciplinskim procedurama protiv zemalja članica kojima se može suspendovati njihovo pravo glasa kao i članstvo u SE. Slučaj Kavala se smatra emblematičnim primjerom stanja turskog pravosuđa i vladavine zakona. Ishod  može imati značajne reperkusije u ponašanju drugih članica Savjeta Evrope koje imaju slične nevolje sa poštovanjem ljudskih prava.

Jovo MARTINOVIĆ