Naš turistički razvoj prati pošast već skoro tri decenije, da se neobuzdano multiplikuje broj privremenih vašarskih objekata za brze i jeftine usluge

MONITOR: Kako Crna Gora može da  bude privlačnija i cjelogodišnja turistička  destinacija?
RATKOVIĆ: Želja da Crna Gora bude cjelogodišnja turistička destinacijaje je plemenita, ali nije tržišno zasnovana. Turizam je imanentno sezonska djelatnost, to je jedna od njegovih osnovnih karakteristika. Održiva produžena sezona od  sedam mjeseci rada (predsezona, glavna sezona, postsezona…) i to je u fokusu svih turističkih zemalja Mediterana. Naravno da će neki objekti raditi cijele godine, ali to ne može biti dominantno. Naša sezona  traje nepuna dva mjeseca, a to je posljedica loše strukture smještajnih kapaciteta (mnogo stanova, a malo hotela) i loše pozicije na turističkom tržištu (predominantno učešće regiona i Rusije, a malo učešće najjačih emitivnih izvora Evrope). Tome se dodaje i nedovoljno razvijena turistička infrastruktura (posebno turističke atrakcije, rekreativni i zabavni objekti, pješačke i biciklističke staze, bazeni i velnes centri…)  i suprastruktura ( posebno osnovni smještajni kapaciteti, kongresni centri i slično). Ovome treba dodati i objekte opšte infrastrukture, a posebno saobraćaj. Spisak tačaka za popravljanje je dug i traži vrijeme, rok od najmanje pet godina. U  posljednje vrijeme primjećuju se pomaci u tom pogledu, ali je potrebno da se više intenziviraju  budu dio prioritetne nacionalne turističke i ekonomske politike.

MONITOR: Šta država treba da uradi da  bi naša turistička ponuda bila kvalitetnija i sezona duža?
RATKOVIĆ: Da dosljednije i odlučnije provodi osnovna strateška opredjeljenja u turizmu iz glavnih strateških dokumenata (Master plan do 2020. godine, nova Marketing strategija…). Osnovno je kvalitetna rekonstrukcija i razvoj osnovnih smještajnih kapaciteta i dodatne turističke suprastrukture i infrestrukture i tržišno repozicioniranje ka glavnim emitivnim izvorima Evrope. Podsticaj tome je i naša integracija u NATO i što bolje i brže integrisanje u Evropsku uniju. 

MONITOR: Je li i danas masovni  turizam najrazvijeniji  u Crnoj Gori?
RATKOVIĆ: Ako imamo preko 60 odsto smještajnih kapaciteta u sekundarnim stanovima i ako se njihov kapacitet procjenjuje na preko200 hiljada kreveta, onda je jasno da se radi o masovnom turizmu niskog kvaliteta. Postoje dobri modeli za liječenje tog strukturnog gepa, kao što su integralni i difuzni hoteli i brownfield investicije (transformacija dijela komplementarnog smještaja u osnovni) za što postoji pravni osnov u našem Zakonu o turizmu.

MONITOR: Da li je privatizacija hotela putem prodaje postigla suprotan efekat?
RATKOVIĆ:Privatizacija je vršena u nevrijeme, u vrijeme izolacije i sankcija bivše SRJ kada su putevi kapitala, roba i usluga iz inostranstva prema našoj zemlji bili gotovo hermetički zatvoreni. Domaće tržište je bilo usko i siromašno, neuređeno i upućeno na sivo poslovanje, usljed izolacije od normalnih međunarodnih tokova. Državni budžeti i fondovi nijesu imali normalne izvore punjenja, a ratna inflacija je urnisala ekonomiju i društvo. Privatizacija se otegla, i još traje, što je, vjerovatno, najgori scenario. Strategija privatizacije se svela na rasprodaju svega i svačega po jako niskim cijenama, tako da je mnogi zovu bankrot privatizacija. Privatizacijom je urušena uzorna turistička kompanija “Montenegroturist” Budva sa 50-ak dobrih hotela na čelu sa brendom Grad hotelom “Sveti Stefan” koja je više decenija uspješno operirala na međunarodnom turističkom tržištu.

MONITOR: Koji su karakteristični primjeri tih promašenih investicija?
RATKOVIĆ: U procesu privatizacije imobilisano je preko 5000 hotelskih kreveta (“Galeb” i “Lido” u Ulcinju,  “As”Perazića Do, “Plavi Horizonti” Tivat, “Fjord” Kotor…), ali su, ipak, svi hoteli u Bečićima kvalitetno rekonstruisani i izgrađen novi luksuzni hotel “Splendid” i hotel “Queen”.. Hotel “Avala” je takođe uspješno rekonstrisan, kao i hotel “Rivijera” u Petrovcu. Hotel “Maestral”, koji je inače bio dobar, je uspješno rekonstrisala i vodila  državna kompanija iz Slovenije, dok je  “Sveti Stefan” sa relativno velikim kašnjenjem, rekonstrisan i sada radi pod menadžmentom Amana.  U ovim teškim vremenima bilo je dosta uspješnih investicija u malo hotelijerstvo i restoraterstvo, ali je kreditna (skupi i ročno nepovoljni kraditi) i državna ekonomska i turistička politika (izostanak stimulacija malom biznisu i protežiranje krupnog biznisa čak i kada se grade rezidencijalni objekti) davala nedovoljnu podršku tom održivom razvoju.

MONITOR: Predsjednik Crne Gore Milo Đukanović nedavno se pohvalio  da je u proteklih pet godina u Crnoj Gori otvoreno  115 hotela sa četiri ili pet zvjezdica… Vaš stav je da samo  manji dio kapaciteta u Crnoj Gori treba da ima pet i četiri plus zvjezdice.
RATKOVIĆ:Uvijek je za pohvalu ako se grade i otvaraju hoteli, uz uslov da je to u skladu sa principima održivosti, odnosno ciljevima iz Master plana i, normalno, da gradnja ne ometa normalan rad drugih hotela i objekata. Standard kvaliteta, mjeren brojem zvjezdica je suvereno pravo svakog investitora u skladu sa strategijom razvoja. Sa aspekta turističke tražnje, najviše treba graditi hotele srednje kategorije (tri i četiri zvjezdice), a učešće luksuznih hotela (pet  zvjezdica i više) treba uskladiti sa proporcijama iz Master plana (do 15 odsto). Treba da imamo hotelsku strukturu usklađenu sa zahtjevima turističke tražnje, kako se ne bi ponavljala boljka da gradimo previše skupih hotela, pa ih onda  prilagođavamo tražnji putem prodaje po niskim cijenama.

MONITOR: Da li turizam treba i može da bude primarno polje naše privredne aktivnosti?
RATKOVIĆ: Turizam je složena privredna djelatnost. On je mnogo grana u jednoj grani. Još 1980. godine eksperti OECD su postavili stratešku razvojnu matricu Crne Gore, sa tri noseća stuba: turizam (danas bi morali dodati održivi turizam), poljoprivreda pretežno ruralna i umrežena (danas mi mogli dodati organska proizvodnja hrane) i industrija, poglavito mala privreda za potrebe turizma i stanovništva (danas bi mogli dodati čista industrija u organizaciji MSP). Mislim da su to tri zdrava strateška stuba, koje sve zajedno povezuje turizam, i da to treba da bude strateški razvojni prioritet Crne Gore.

MONITOR:  Vi  često upozoravate  da se Crna Gora koncentrisala na vašarski turizam i da, uz blagoslov vlasti, napreduje takozvani biznis nekretnina, što je direktno suprotno razvoju turizma.
RATKOVIĆ:Naš turistički razvoj prati ta pošast već skoro tri decenije. Neobuzdano raste izgradnja stanova za tržište i multiplikuje se broj privremenih vašarskih objekata za brze i jeftine usluge. To je pakleni skup za razvoj neodrživog i masovnog turizma, odnosno kvaziturizma, s obzirom na to da gradnja rezidencijalnih objekata pripada biznisu nekretnina, a ne turističkom biznisu. Mislim da sazrijeva svijest da se to mora promijeniti u interesu razvoja kvalitetnog i održivog turizma, koji je opšti interes.

MONITOR: Prema procjenama Crnogorske turističke  organizacije tokom sezone u sivoj zoni završi pola miliona eura.  Gdje je to najizraženije?
RATKOVIĆ: Kad bi bilo tako mogli bi biti veoma zadovoljni. Mi smo imali bilansni prihod od sektora smještaja i prehrane 2017. godine  oko 414 miliona eura, pa bi učešće “sive zone” od svega pola miliona eura bilo tek 0,12 odsto, dakle simbolično. Procjene doprinosa turizma bruto društvenom proizvodu 2018. godine se kreću oko milijardu eura, pa “sivu zonu” treba tražiti između objektiviranog prihoda i procijenjenog doprinosa. Bojim se da se to približava omjeru 1: 1, a glavni krivac je sekundarno stanovanje.

MONITOR:  Kako  komentarišete betoniranje  crnogorske obale, gradnju u zaštićenim zonama i slične pojave?
RATKOVIĆ:To je veliki problem koji mora, kad tad, doći na dnevni red. Mislim da će, u procesu pristupanja EU, rješavanje tog problema biti u vrhu agende naših obaveza, a u najboljem našem interesu.

Negativan izuzetak na Mediteranu

MONITOR: Turizam  Crne Gore pretjerano zavisan od Rusije i Srbije, a  Hrvatska  u Strategiji  razvoja do 2020. godine predviđa da, na primjer, sa tržišta Njemačke bude 21 odsto turista…
RATKOVIĆ: Mi treba da slijedimo pozitivno iskustvo Hrvatske u upravljanju turizmom, pa će rezultati relativno brzo doći. Na istom fonu su i  naša strateška razvojna dokumenta.  Samo je potrebno dobro upravljati njihovom primjenom. Turizam Mediterana, i istorijski i perspektivno, zasniva se na najjačim emitivnim tržištima Evrope (Njemačka, Velika Britanije, skandinavske zemlje, Francuska…), a mi smo u tranzicionom i posttranzicionom  razvoju ta tržišta zanemarili i postali negativan izuzetak na Mediteranu.

Sedam turističkih  fakulteta

MONITOR: Koliko su naši  turistički i ugostiteljski  radnici  obrazovani  za savremene turističke  trendove?
RATKOVIĆ:Uglavnom jesu. Imamo sedam fakulteta na kojima se izučava turizam, ali ne bi se moglo reći da su to sve turistički fakulteti. Analizom studijskih programa se može vidjeti da  se tu radi o samo tri fakulteta na kojima se, u akademskim stidijskim programima, u totalitetu izučava i uvježbava turistički menadžment. Od ta tri samo se na jednom, po provjerenom evropskom i američnom modelu, studira menadžment u turizmu i ugostiteljstvu sa obaveznim i ocjenjivanim ferijalnim intership-om (stažiranjem) poslije prve i druge godine, od po 12 sedmica. Na fakultetima imamo i specijalističke i magistarske studije, a na nekima su počeli i programi cjeloživotnog učenja (na Fakultu za biznis i turizam  prvi put se organizuju kursevi cjeloživotnog učenja iz oblasti menadžmenta recepcije, F& B menadžmenta, turističkog vođenja uz finansijsku poptporu EU i Vlade CG). Tu su i brojni iskusni i mladi istraživači sa svih fakulteta koje bi privreda i državna uprava mogla mnogo više koristiti u prosecu planiranja razvoja, konsaltinga, menadžmenta i marketinga…

Vrijedna je hvale tradicija Ministarstva turizma i održivog razvoja u desetogodišnjem projektu istraživanja poslovanja hotelijerstva CG čiji je izvođač internacionalni konsultantski konzorcijum (Horwath International Ltd., Fakultet za biznis i turizam Budva i Fakultet za turizam sa Univerziteta Mediteran).

Što se tiče srednjeg obrazovanja za turistička i ugostiteljska zanimanja, očito je da treba dati veći naglasak na stažiranje, odnosno radnu praksu. To je opšti problem gotovo svih srednjih turističkih škola, sa izuzetkom jedne u Podgorici. Ono što ne podstiče kadrove da usavršavaju svoje znanje i da rade sa elanom jeste izrazita demotivacija turističkih radnika. Plate su na dnu ljestvice, a sezonski radni odnos traje nekoliko mjeseci.

Veseljko KOPRIVICA