Svaki novi podatak o prirodnom kretanju stanovništva ponovo potvrđuje koliki je stepen demografske destrukcije i depresije, a mi to  posmatramo kao da se događa u dalekom svijetu

MONITOR: Prijeti li Crnoj Gori bijela kuga?

DODEROVIĆ: Praćenjem podataka o prirodnom priraštaju u Crnoj Gori, utvrđuje se da je 2010. godine bio 1785;  u 2013. godini  1558;  a u 2017. je 909. U prva četiri mjeseca  ove  godine  je negativan i iznosi 212, što govori da ulazimo u fazu negativnog prirodnog priraštaja i dosadašnje pozitivne vrijednosti prelaze u negativne. Kada se govori o prirodnom priraštaju za pomenuti period, negativne  vrijednosti imaju opštine Nikšić – 67 stanovnika, Ulcinj – 37, Herceg Novi – 47, Berane -34, Bijelo Polje – 28,  Kolašin – 25, Plužine -15, a najnižu vrijednost ima opština Pljevlja – 98. Pozitivne vrijednosti priraštaja  imaju opštine Podgorica – 144, Budva – 59 i gradska opština Tuzi 18.

U najvećem broju opština, osim opština Podgorica, Rožaje i Budva, smanjuje se broj stanovnika, a posebno su na ivici izumiranja brojna sela u Crnoj Gori. To je problem koji se ne smije potcijeniti. Svaki nam novi podatak Monstata o prirodnom kretanju stanovništva ponovo potvrđuje kojim smjerom idemo i koliki je stepen demografske destrukcije i depresije, a mi to mirno posmatramo kao da se ne događa oko nas, nego u nekom nama dalekom svijetu.

MONITOR: Prema zvaničnim podacima sve je manje mlađih i sve više starijih  stanovnika.

DODEROVIĆ: U Crnoj Gori je sve manje mladih ljudi, brakovi se zasnivaju u sve kasnijem dobu. Prvo se dijete rađa u tridesetim godinama žene, a statistički podaci pokazuju da je broj djece sveden na 1,5 po porodici. Učestalost neplodnosti raste, a sve je više četrdesetogodišnjakinja bez djece. Postajemo nacija sa sve starijom populacijom. Ovim podacima su slični i podaci o tome da postoji i relativno visok stepen eskapizma, naročito kod muškog dijela populacije, koji se izražava u visokom konzumiranju alkohola, u pušenju, kao i u uzimanju droga. Crnu Goru, kao i zemlje u regionu, napušta biološki i radno produktivno stanovništvo, što može dovesti do “demografske katastrofe”.  Mijenja se odnos među starosnim, strukturama. Povećava se procenat stanovništva koji ima više od 65 godina, a smanjuje procenat stanovništva koje ima manje od  18 godina.

MONITOR: Rađa se sve manje djece…

DODEROVIĆ: Broj žena u reproduktivnom periodu se smanjuje, rađanje se odgađa, a osjećaj ekonomske i socijalne nesigurnosti jedan broj žena motiviše da odustanu od roditeljstva ili ostanu na jednom detetu. Кrizu rađanja produbljava i iseljavanje mladih.  Prema posljednjem popisu stanovništva iz 2011. godine, u Crnoj Gori od 620.029 stanovnika žene su činile 50,6 odsto. Tokom 2011. godine od sve živorođene djece u Crnoj Gori 52 odsto su bili dječaci, a 48 odsto djevojčice. Prosječna starost stanovništva, kao i prosječni životni vijek konstantno rastu. Dok je prosječna starost žena u 1971. godini bila 29,8, a muškaraca 27,4 godine, u 2011. je registrovana prosječna starost za žene od 38,4 godine, a za muškarce 36. Prema popisu iz 2011. godine, od ukupnog stanovništva starijeg od 60 godina, žene čine 56,3 odsto, a muškarci 43.7. Osim toga, u istoj kategoriji stanovništva ima trostruko više udovica nego udovaca. U 2011. godini je od 1950. godine rođeno najmanje živorođene djece – 7.215; što je dovelo do rekordno niskog prirodnog priraštaja od 1368, koji je najniži registrovan od 1950. godine. U posljednjih 30 godina i kod žena i kod muškaraca dolazi do značajnog pomjeranja prosječnih godina ulaska u brak. Žene ranije od muškaraca ulaze u brak.

MONITOR: Ima li Crna Gora Strategiju demografske rehabilitacije?

DODEROVIĆ: Nema. Sa mjerama demografske rehabilitacije – populacione politike kasni se preko 40 godina na nivou države..

MONITOR: Bavite se i klimatskim promjenama. Da li ima razloga da i mi u Crnoj Gori strahujemo od klimatskih promjena?

DODEROVIĆ: Prema primijenjenim metodologijama, utvrđeno je da se na području  Crne Gore i Crnogorskog  primorja mogu javiti poplavljivanja dijela urbanog područja, povećanje opasnosti od požara, opasnost od erozije, ugrožavanje primarne produkcije mora i ostali negativni učinci.

U Crnoj Gori je najugroženije Crnogorsko primorje, posebno obala od 297 km kao i prostor od 100 metara  unutrašnjosti od obalne linije. U toj ugroženoj zoni ne treba izvoditi gradnju što je preporuka i Evropskih direktiva. U unutrašnjosti naše teritorije treba rehabilitovati rječne tokove i uspostaviti kvalitetan sistem upravljanja njima, a u građenju objekata i infrastrukture, valorizaciji prirodnih resursa, treba se pridržavati principa održivog razvoja i plave ekonomije.

MONITOR: Kao profesor prostornog planiranja koje negativne trendove posebno izdvajate u upravljanju prostorom?

DODEROVIĆ: Neformalna gradnja je proces poznat u različitim društveno-političkim uređenjima, ali gotovo nepoznat u industrijski razvijenim, civilizovanim društvima bogatih pojedinaca i kolektiva. U društvima u razvoju, a posebno onima ispod praga siromaštva, javlja se kao masovni fenomen. Neformalno izgrađena naselja u Crnoj Gori su postojala i nastajala neprekidno, no njihov broj se u novijoj istoriji naglo povećao tokom devedesetih godina prošlog vijeka. Ovakva situacija velikim dijelom je posljedica nedovoljne i neadekvatne planske dokumentacije, demografskih procesa, ekonomskog statusa države i stanovništva, planske „nepokrivenosti“, neadekvatnog nadzora (državnog i lokalnog), neadekvatnih administrativnih kapaciteta, manjka odgovornosti neformalnih graditelja za državno dobro itd. Svaka neformalna izgradnja ne samo da predstavlja protivpravno prisvajanje prava raspolaganja i korišćenja zemljišta, već, tipično, i izbjegavanje plaćanja nadoknada za razne oblike korišćenja javne infrastrukture, čime se troškovi prebacuju na one aktere koji grade i rade u skladu sa zakonom.  Prema podacima Ministarstva održivog razvoja i turizma govori se o 50.000 divljih objekata, dok su neslužbene procjene da ih zapravo ima 80.000-120.000.

Tradicija na izdisaju

MONITOR: Šta se dešava sa crnogorskom porodicom ?

DODEROVIĆ: Došlo je do transformacije crnogorske porodice od patrijarhalne ka modernoj. Sistemi vrijednosti se mijenjaju paralelno s promjenom društva  i evidentne su promjene  na globalnom i na lokalnom planu. Tradicionalni sistem vrijednosti  je ,,na izdisaju“, jer više ne živimo, niti bi to bilo pozitivno, u patrijarhalnom, konzervativnom ili nekom sličnom ,,limitiranom“ sociokulturnom okviru. Savremeni pojedinac se prilično osjeća ‘pogubljeno’ u modernom društvu. Nestao je  stari, tradicionalni model poimanja i ‘realizacije’ života, a nije uspostavljen kvalitetan novi, alternativni, vrijednosni sistem u kojem bi, shodno tehnološkom tehničkom  napretku, mogao da se ostvaruje i najviši stepen sloboda, individualnih i kolektivnih moralnih načela.

Žene ulaze u brak ranije nego muškarci, ranije i dobijaju djecu, što u značajnom broju slučajeva predstavlja prekretnicu u profesionalnoj karijeri žene. Interesantan je broj sklopljenih brakova i razvoda. Broj sklopljenih brakova 2013. godini bio je 3847, a razvedenih 499, dok je 2017. sklopljenih 3272, a razvedenih 766. U prva četiri mjeseca ove godine sklopljena su 772 braka, a razvedeno 268. U Kotoru je u prva četiri mjeseca  sklopljena 28, a razvedena 21 bračna zajednica. Na Žabljaku su u istom periodu sklopljena tri braka i isto toliko razvedena. Opština Danilovgrad ima sklopljenih 12, a razvedenih 14. Snaga „privatnog patrijarhata“,  upozorava na neophodnost sistematskog i permanentnog djelovanja svih društvenih aktera u cilju promjene preovladavajućih stereotipa o rodnim ulogama.

Demografska depresija

MONITOR: Jednom ste rekli da se Crna Gora nalazi u demografskoj depresiji. Šta to znači?

DODEROVIĆ: Prema podacima MONSTAT-a u dijelu statistike socijalne zaštite jasna je tendencija rasta korisnika materijalnog obezbjeđenja.  Materijalno obezbjeđenje u 2017. godini koristilo je 7.987 porodica i 24.586 članova porodica, dok je u 2018. godini taj broj znatno povećan – 9.319 porodica i 31.066 članova porodica bili su korisnici socijalne zaštite. Pri tome, socijalna davanja nijesu dovoljna ni za preživljavanje na nedjeljnom, a kamoli na mjesečnom nivou. Prema podacima MONSTAT-a, visina materijalnog obezbjeđenja za porodicu koja nema prihoda u 2017. godini iznosila je mjesečno od 66,68 eura za pojedinca do 126,77 eura za porodicu sa pet i više članova, odnosno 63,50 eura za pojedinca, do 120,70 eura za porodicu sa pet i više članova u 2018. godini. Prazne kalorije, nedostatak fizičke aktivnosti, malo vitamina, sjedjenje za kompjuterima, ali i siromaštvo su doveli Crnu Goru u vrh evropske ljestvice po broju gojazne djece. Građani Crne Gore izgube oko 40 miliona eura  na godišnjem nivou kockanjem. Na nastanak i razvijanje zavisnosti utiče i nekritičan stav društva prema kockanju, nezaposlenost, kao i velika dostupnost mjesta za priređivanje igara na sreću.  U 10 odsto slučajeva kockanje ostavlja posljedice u pojedinim oblastima života; porodici, školovanju, međuljudskim odnosima, procesu rada.

Crna Gora je kroz istoriju imala ratove, iseljavanja, epidemije, bolesti, tradicionalno siromaštvo  i konstituisala se kao održivi demografski sistem. Procesi  90-ih godina XX vijeka  uticali su na to da se postojeća održivost demografskog sistema problematizuje i postaje neizvjesna. Crna Gora je vječna dok je demografski održiva i demografska održivost je osnov za njenu ukupno održivost.

                                       Veseljko KOPRIVICA