Dok se očekuje nastavak suđenja Ratku Mladiću, sve češće izlazi na vidjelo da je za društva koja danas predstavljaju nove balkanske države, još dramatično i suočavanje sa prošlošću iz vremena Drugog svjetskog rata. Uticaj raznih ideologija, potčinjavanje profesionalizma drugim interesima, ali i lakoća preduzimanja političke manipulacije starih i novih političkih elita, stvaraju košmarnu situaciju u javnom mnjenju. Dr Jovan Bajford, profesor na katedri za društvene nauke Otvorenog univerziteta u Velikoj Britaniji koji je objavio nekoliko knjiga na ove teme, pokazao je da postoji kontinuitet u zanemarivanju žrtava. MONITOR: Posvetili ste dosta vremena istraživanju nastanka i trajanja nacističkog logora Staro sajmište koji je postojao pored samog centra Beograda. I to ga čini različitim, u zajedništvu svih logoraša?
BAJFORD: Logor Sajmište, osnovan u decembru 1941, bio je najveći nacistički logor na teritoritoriji današnje Srbije, i predstavlja najznačajnije pojedinačno mesto Holokausta srbijanskih Jevreja. Između decembra 1941. i marta 1942. u Jevrejski logor Zemun, ili Judenlager Semlin – kako je u to vreme glasio formalni naziv logora na Sajmištu – dovedeno je oko 7.000 Jevreja, uglavnom žena, dece i starih osoba, gotovo polovina predratne jevrejske populacije dela Srbije koji se 1941. našao pod neposrednom okupacijom nemačkog Rajha. U proleće 1942, za svega šest nedelja, svi su sistematski ubijeni upotrebom smrtonosnog gasnog kamiona. Sajmište je kasnije pretvoreno u Anhaltelager, prihvatni logor za političke zatvorenike, zarobljene partizane i prinudne radnike. Od tridesetak hiljada zatočenika koji su od leta 1942. do kraja rata prošli kroz Anhaltelager, stradalo ih je oko 11,000, dok su ostali nakon kraćeg zadržavanja na Sajmištu, transportovani u radne logore širom Trećeg rajha, uglavnom u Nemačkoj i Norveškoj..

MONITOR: Jedna od tema kojom se bavite su i različite manipulacije Sajmištem i načinom na koji se objekat sjećanja mijenjao u posljednjih pedesetak godina zavisno od vladajuće ideologije ili tek politike.
BAJFORD: Još šezdesetih godina prošlog veka Sajmište je prepoznato kao važan simbolički prostor i istorijski značajno mesto. Međutim, ono je u vreme postojanja socijalističke Jugoslavije obeležavano pre svega kao mesto zajedničkog stradanja jugoslovenskih naroda, što znači da je njegov značaj kao mesta Holokausta bio sistematski prenebregavan. Jevreji su bili pominjani kao prve žrtve Sajmišta, ali nije naglašavano da su oni bili jedina kategorija logoraša, i jedina zajednica u okupiranoj Srbiji, koja je bila meta smišljenog, sistematskog i potpunog uništenja. Kasnije, krajem 80-ih i početkom 90-tih, kada je sa jačanjem nacionalizma u Srbiji genocid u NDH postao dominantna istorijska, ali i dnevno-politička tema, Sajmište biva viđeno za idealnu lokaciju za obeležavanje stradanja Srba, Jevreja i Roma u ustaškoj NDH.

Ovo je podrazumevalo temeljnu reinterpretaciju istorije Sajmišta i manipulaciju njegovom prošlošću, što je imalo za posledicu to da su jevrejske žrtve još jednom zanemarene. Ako pogledamo sve inicijative vezane za obeležavanje Sajmišta u poslednjih 65 godina, i sve zvanične interpretacije prošlosti tog mesta, videćemo da Holokaust nikada nije prepoznat kao značajna tema sećanja i nešto što je vredno obeležiti.

MONITOR: Na koji način se istorijom Sajmišta manipulisalo devedesetih godina?
BAJFORD: Najilustrativniji primer je tvrdnja da je Sajmište bilo „u NDH”. Činjenica da je Sajmište formalno bilo smešteno na teritoriji NDH, čija se istočna granica nalazila na levoj obali reke Save u Beogradu, interpretirana je kao dokaz da dešavanja u ovom logoru zapravo ne predstavljaju deo istorije Holokausta u Srbiji, već deo istorije genocida u NDH. Čak se govorilo da je Sajmište deo sistema Jasenovačkog logora. Ovo je, tokom 90-ih, bio jedan od glavnih argumenata onih koji su nastojali da geografiju sećanja na Holokaust u Jugoslaviji ograniče na NDH i da Sajmište pretvore u memorijalnu ispostavu Jasenovca u Srbiji. U pitanju je bilo tendenciozno tumačenje prošlosti jer je Sajmište za sve vreme postojanja bilo isključivo nacistički logor i deo istorije onog dela Srbije koji je bio pod direktnom okupacijom nacističke Nemačke. Sporazum nemačke komande u Beogradu s vlastima u Zagrebu, kojim je nemačka vlast u okupiranoj Srbiji dobila jurisdikciju nad prostorom Sajmišta bio je formalnost, a logor su sve do maja 1944. čuvali isključivo nemački vojnici.

MONITOR: Kako je moguće da poslije toliko godina nema pretežne saglasnosti u vezi sa događajima i ličnostima iz Drugog svjetskog rata?
BAJFORD: Potpune saglasnosti ne može biti, niti se takva saglasnost preporučuje. Među istoričarima uvek mora da bude debata i različitih interpretacija prošlosti. Problem je u tome što u Srbiji i ne postoji razvijena ozbiljna, kritička istoriografija nacističke okupacije Srbije. Tek poslednjih godina je objavljeno nekoliko značajnih knjiga, pre svega iz pera Olivere Milosavljević, koje nastoje da kroz originalna dokumenata ukažu na prirodu kolaboracionizma u Srbiji. Ali uticaj kritičke literature je mali u odnosu na količinu angažovane, pro-kolaboracionističke literature koja se uvukla i u školske udžbenike. Opravdavanje postupaka Milana Nedića i njemu sličnih sa kojim se danas suočavamo je direktno vezano za sećanje na Holokaust. Nedić jedino može biti viđen kao pozitivna ličnost i spasilac srpskog naroda ako se sistematski negira, potiskuje, ili ponekad čak i opravdava njegovo učešće u antijevrejskim merama koje predstavljaju uvod u Holokaust srbijanskih Jevreja. Zbog toga ne bi trebalo da čudi da oni koji Nedića smatraju pozitivnom istorijskom ličnošću, smatraju da Holokaust nije događaj koji bi trebalo da predstavlja deo matičnog toka istorijskog sećanja u Srbiji.

MONITOR: Čime objašnjavate veoma različita viđenja nedavne konfliktne prošlosti iz 90-ih?
BAJFORD: Mislim da tu nema govora o „nepotpunim dokazima” ili bilo kakvoj sumnji o tome šta se, na primer, desilo u Srebrenici. Ima sasvim dovoljno dokaza o tome koliko je ljudi tamo stradalo i kako. Postoje istorijske činjenice, i nasuprot njima teorije zavere, prema kojima je, navodno, ceo zločin u Srebrenici posledica medijske i političke urote protiv Srba.

U Srbiji, ipak, danas najveći broj ljudi prihvata da se u Srebrenici dogodio ratni zločin, ali nisu spremni da prihvate da je reč o genocidu. Razlog leži pre svega u tome što se u Srbiji duboko uvrežilo uverenje da se narodi dele na „genocidne” i one koji to nisu. Prema ovoj logici (koja je u proteklih par decenija redovno primenjivana na hrvatski narod u kontekstu zločina u NDH) ako je negde počinjen genocid, narod kome pripadaju počinioci automatski biva proglašen za „genocidan”. Ovo je naravno besmisleno, ali malo je učinjeno na edukaciji javnosti o tome šta je genocid kao pravna kategorija, i o razlici između odgovornosti pojedinca, institucije ili države i celog naroda. Odgovornost za to snosi i Haški tribunal, koji nije ispunio zadatak po ovom pitanju.

Značaj Sajmišta na mapi zločina

MONITOR: Zašto je tema organizovanja logora za Jevreje u kopmleksu Sajmišta u Beogradu za vas bila posebno značajna i provokativna?
BAJFORD: Sajmište čini posebno značajnim činjenica da se radi o jednom od prvih nacističkih logora u Evropi koji je bio namenjen masovnoj internaciji Jevreja, ali i to što je upotreba, u Beogradu, pokretnog gasnog kamiona, kasnije prozvanog ‘dušegupka’ označila značajnu eskalaciju u nacističkoj politici prema Jevrejima. To je na neki način bio početak sistematičnog pristupa njihovom uništenju, koje je kasnije doživelo kulminaciju u mestima poput Aušvica ili Treblinke.

Mene je da se pozabavim temom posleratne sudbine Sajmišta privukla činjenica da je uprkos značaju koji mu je, kao mestu nezapamćene patnje, morao pripasti, ovaj logor u posleratnom periodu zauzimao marginalno mesto u društvenom sećanju. Do danas ono nije adekvatno uređeno ili obeleženo. Kompleks Starog sajmišta opstaje kao zapušteno i osiromašeno naselje a u nekadašnjim logorskim zgradama su autoservisi, prodavnice, magacini i radionice, turistička agencija, knjižara, restoran, čak i diskoteka. Većina Beograđana koja svakodnevno prelazi reku Savu nije svesna da se među rastinjem pored današnjeg Brankovog mosta,na novobeogradskoj strani, nalaze zgrade nekadašnjeg logora. U knjizi sam želeo da odgovorim na pitanje zbog čega Srbija i grad Beograd nisu uspeli da odaju počast žrtvama i sačuvaju dostojnu uspomenu na njih.

Mit jači od činjenica

MONITOR: Koliko su otkopavanja masovnih grobnica iz Drugog svjetskog rata i propratne vjerske i političke manifestacije uticale na razgorijevanje etničko-vjerskih resantimana, kroz ono što Hana Arent zove „primitivnim nacionalizmom”?
BAJFORD: Godine 1991, na inicijativu SPC, a uz podršku nacionalističke elite bosanskih Srba i srbijanskog režima, pokrenuta je akcija otkopavanja masovnih grobnica srpskih žrtava iz II svetskog rata. To nije samo po sebi bilo sporno, baš kao što nije bilo sporno ni pokretanje pitanja, baš u to vreme, o stradanju Srba, Jevreja i Roma u Jasenovcu. U socijalističkoj Jugoslaviji istoriografija Drugog svetskog rata se nije iskreno pozabavila temom genocida u NDH, niti odala počast žrtvama. Problem je u tome što je celokupni projekat istorijskog revizionizma kasnih 80-tih i borba protiv takozvane „zavere ćutanja” o srpskom stradanju (mada u stvarnosti nije bilo ni zavere, ni ćutanja) bio stavljen u funkciju ratnohuškačke propagande i opravdavanja rata u Hrvatskoj i Bosni. Snimci stotina ljudskih lobanja i gomila kostiju poređanih ispod velikih šatora koji su svakodnevno emitovani na srpskoj televiziji, ili organizovanje izložbi koje su se sastojale isključivo od fotografija ustaških zločina, imali su jednu jedinu svrhu – da mobilišu naciju i okupe je oko nacionalističkog političkog programa, u skladu sa krilaticom „Gde su srpski grobovi, tu je srpska zemlja”. I danas su uočljive posledice ove propagande. U Srbiji se još kao zvaničnan bilans žrtava Jasenovačkog logora spominje broj od 700.000, mada su ozbiljni istoričari i u Srbiji i u Hrvatskoj utvrdili da je broj stradalih zapravo negde oko 80.000. To što je mit još „jači” od rezultata istorijskih istraživanja ukazuje koliko je propaganda iz 90-tih aktuelna kada se radi o tumačenju događaja iz Drugog svetskog rata.

Nastasja RADOVIĆ