Neki od dugogodišnjih posmatrača postjugoslovenskih država i društava smatraju da se uslovi suočavanja sa prošlošću ratnih 90-ih ne mogu stvoriti bez suočavanja sa našom istorijom Drugog svjetskog rata i jugoslovenskog komunističkog režima. O tome kako se to danas radi u Srbiji, razgovarali smo sa istoričarkom dr Dubravkom Stojanović, profesorkom na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Dr Stojanović je jedna od najboljih poznavalaca moderne istorije Srbije i Jugoslavije. MONITOR: Već izvjesno vrijeme, a nekoliko posljednjih nedjelja intenzivno, u Srbiji i susjednim zemljama kritikuje se sudska procedura koja se vodi u vezi sa rehabilitacijom Draže Mihailovića. Kako vi kao istoričarka gledate na to?
STOJANOVIĆ: Za početak ne volim kada se istorijom bave institucije čiji to nije posao – sudovi ili skupština. To su skoro uvek političke odluke i ja lično ne vidim veliku razliku između suđenja Mihailoviću posle rata ili ovog sudskog postupka – ako ništa drugo ni sad još nismo čuli „drugu stranu”, odnosno nekoga ko bi izneo stavove suprotne od onih u čije ime se pokreće rehabilitacija. U istorijskom smislu mislim da se radi o tužnom pokušaju sadašnjih vlasti da nađu svog „istorijskog oca”, da nađu svog pretka. Da bi našli svoj identitet, oni ga traže na strani suprotnoj od one koja je bila istorijski predak prethodnog režima – tako da je ovo jedna vrsta utakmice na terenu istorije, što je pogubno za istoriju. Za politiku to je još pogubnije jer se time Srbija vezuje za stranu koja je izgubila Drugi svetski rat, što neminovno stvara nove političke probleme i u samoj Srbiji, sa susedima i sa Evropom koja počiva na antifašizmu.
MONITOR: Zanimljivo je da se podnosioci zahtjeva za rehabilitacije zadovoljavaju poništavanjem presuda zbog procesnih razloga ili zato što su tužbe promašile kvalifikaciju djela u smislu valjanosti tužbi. Ima li „suštine” koja tu izmiče?
STOJANOVIĆ: Čitava suština izmiče! Izmiče pitanje kolaboracije koje je nedvosmisleno od novembra 1941. na teritoriji same Srbije, da ne pominjemo kolaboraciju u Bosni, Crnoj Gori i Hrvatskoj. Izmiču ratni zločini nad Srbima i nad Bošnjacima, Hrvatima i Crnogorcima. I na kraju ili na početku – izmiče ideologija koja je dovela do tih zločina i do kolaboracije. Ideologija je počivala na konceptu stvaranja „homogene Srbije” u okviru Jugoslavije. Ta Srbija imala je granice zamišljene velike Srbije i trebalo je da bude etnički čista, kako je pisalo u programskim dokumentima. Tako će ovim postupkom biti zapravo rečeno da je procedura bila manjkava, ali će se ustvari rehabilitovati čitava Mihailovićeva politika.
MONITOR: Da li bi obnavljanje postupka protiv Draže Mihailovića, što je moguće prema zakonu, dalo šansu i tužbi i odbrani, koristeći demokratskiju klimu i tekovine pravne države, ali i doprinos istorijske nauke, da pokažu, bar, kako je taj postupak protiv njega trebalo da izgleda?
STOJANOVIĆ: Za sada, kao što sam rekla, nije niko pozvan ko bi svjedočio ili ekspertskim mišljenjem pobijao stanovišta onih koji su rehabilitaciju pokrenuli. Po tome ovaj proces nije ništa pravno ispravniji od onog koji se dovodi u pitanje.
MONITOR: Kada je riječ o temi Drugog svjetskog rata i posebno u Srbiji važne priče o „četnicima i partizanima”, predratnoj i poslijeratnoj zemlji, koliko je istorijska nauka uradila držeći se naučnih, a ne ideološko-političkih zahtjeva i potreba?
STOJANOVIĆ: Problem s tom temom bio je u tome što je posle socijalističkog razdoblja postojala snažna zasićenost tim pitanjima i što u nauci niko više time nije želeo da se bavi. Otvarale su se nove teme, nova istorijska razdoblja, napravljen je veliki prodor u period socijalizma ili Kraljevine… Jedna grupa mlađih istoričara, politički bliskih Mihailovićevom pokretu, je počela da se tim pitanjima bavi tokom devedesetih i oni su nosioci tog istorijskog revizionizma. Ipak, dok je to u nauci, mi možemo voditi rasprave, ne slagati se, iznositi argumente. Problem je kad to postane državna politika i sudska odluka.
MONITOR: Javnost se prilično polarizovala na „Dražinom slučaju”. Da li su srpsko društvo i društva u državama nastalim raspadom bivše Jugoslavije sposobna da se suoče sa ne tako jednostavnim tokovima vlastite istorije, bar kada se radi o Drugom svjetskom ratu i vremenu poslije njega?
STOJANOVIĆ: Ona za to nije sposobna, kao što nije sposobna da se bavi ni nekim drugim važnim pitanjima. Ja često mislim da se država bavi istorijom upravo da se ne bi bavila tim temeljnim državnim pitanjima. Ne bavi se putevima i prugama, školstvom ili zdravstvom, nego istorijom. To je već potpuno jasan znak užasne slabosti države i njene potpune dezorijentisanosti. Uz to, ovakvim postupcima se šalje poruka da je u istoriji sve moguće, da nema čvrstih činjenica i pozicija. Da sve može da bude, al ne mora da znači. Time šaljete pogubnu poruku jednom društvu da je tako i u sadašnjosti, da su sve opcije otvorene. Ako može da se kaže da Draža nije kolaborirao, onda može da se kaže i da se u Evropu može, ali i ne mora. Onda je sve relativno, što je dokaz ozbiljne društvene dekadencije.
MONITOR: Najneposrednije žrtve bile su zanemarene decenijama, kao žrtve logora na Starom sajmištu, na primjer. Političke kampanje su sve razuzdanije i sve što misle da im je korisno nije im strano, a do danas se ne zna broj poginulih tokom NATO bombardovanja. Kakva je to kultura koja slavi mrtve a nije spremna da žrtvama „obezbijedi” ime i prezime?
STOJANOVIĆ: To je kultura laži, kao se zove knjiga Dubravke Ugrešić. To je kultura manipulacije, zloupotreba, poluznanja. To je lažno slavljenje mrtvih, jer ni jedne žrtve nisu prebrojane – ni one iz Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, ni Drugog, ni devedesetih. I to nije ni bilo čiji cilj. To niko i neće da sazna, jer je cilj manipulacija tim brojevima, a ne stvarna počast i sećanje. Ali to je i odnos prema životu, prema svakom pojedincu. Oni se u toj kulturi ne cene. Ona ceni samo ljudski materijal smešan u kolektivu kašu.
MONITOR: Kako vama izgleda predizborna kampanja u Srbiji?Koliko su se političke partije promijenile od 90-ih, o kojima ste pisali u zborniku „Srpska strana rata”?
STOJANOVIĆ: Za početak, niko se nije odrekao programa koji je Srbiju odveo u ratove 90-ih. Niko čak taj program ne pominje, kao da ga nije bilo, kao da je to sve bila neka letnja nepogoda, prirodna pojava. Tu je koren te dezorijentisanosti. Niste odustali od tog programa, a kao hoćete ili morate u Evropu. To jesu suprotni pravci razmišljanja i zato Srbija tako glavinja ne nalazeći svoje jasnije ciljeve.
Nastasja RADOVIĆ
DRUŠTVO4 sedmice
DRUŠTVO4 sedmice
Izdvojeno3 sedmice
INTERVJU4 sedmice
Izdvojeno4 sedmice
Izdvojeno3 sedmice
SVIJET3 sedmice
Izdvojeno4 sedmice