Milošević uveo novu vrstu politike koja je bila u suprotnosti sa politikom aparatčika 1980-ih. Jednom kada je u zemlji počeo taj rasplet, i drugi su kopirali ovaj model da bi prigrabili moć i nezavisnost. Nacionalizam je dokazao svoju moćnu privlačnost u vremenima ekonomske i političke nesigurnosti. Nažalost, ova vrsta populizma još je sa nama i štaviše vidljiva je i na evropskoj i globalnoj sceni
MONITOR: Prolazi godina u kojoj se navršavaju tri decenije od početka ratova u SFRJ. Da li je, u međuvremenu, ipak došlo do bitnijeg slaganja među istoričarima ex-YU država u vezi sa uzrocima raspada zajedničke države?
PAVLAKOVIĆ: Rekao bih da postoji mnogo istraživanja i saradnje između istoričara u regionu, sa sasvim novim pristupima koji se ne odnose samo na arhive, već i na intervjue i usmenu istoriju, studije sećanja, i korišćenje materijala iz Međunarodnog tribunala za bivšu Jugoslaviju (ICTY). Postoje mnogi projekti, publikacije i konferencije koji nam daju solidnu predstavu o tome šta se događalo 1990-ih. Međutim, mala je ili nikakva politička volja koja bi ovim kritičkim glasovima omogućila da se suprotstave dominantnim narativima i mitovima koji omogućavaju nacionalističkim političkim snagama da ostaju na vlasti. U njihovom interesu nije da postoji otvorena diskusija o uzrocima i posljedicama ratova koji su ih doveli na vlast, na direktan ili indirektan način.
MONITOR: Postoje neslaganja u vezi sa karakterom ratova tokom rapada SFRJ-a. Da li je to baš toliko teško definisati ili se radi više o političkim i drugim vannaučnim uticajima ili nekakvim pritiscima na one koji su najpozvaniji da se o tome izjasne?
PAVLAKOVIĆ: Ja smatram da je raspad Jugoslavije i ratovi koji su poslije toga usledili veoma složena tema koja uključuje višestruke transformacije, uključujući etnički rat, propast socijalističke države, dramatičnu promjenu međunarodnih odnosa i projekte izgradnje nacija. Političke snage (partije, ideologije pa čak i pojedinci) koji su inicirali raspad Jugoslavije i danas su, više ili manje, na vlasti u državama-nasljednicama, tako da bi kritički pristup ovoj temi potkopao te njihove utemeljujuće događaje i narative. Nema uvijek dosljednosti u objašnjavanju kakav je bio karakter tog rata i to je, svakako, zavisilo i od pozicije svake od novih država. Neke činjenice je moguće utvrditi, posebno uz pomoć Haškog tribunala i mnogih drugih inicijativa u vezi sa tranzicionom pravdom, ali će uvijek biti suprotstavljenih interpretacija, posebno tamo gde je prošlost i dalje veoma ispolitizirana.
MONITOR: Tu je i zanimljivo pitanje legitimacijskih osnova na kojima su nastajale nove države od republika SFRJ-a i jedne pokrajine u Srbiji. Koliki značaj je u tome imala strategija u stvaranju nacionalnih simbola?
PAVLAKOVIĆ: Socijalistička Jugoslavija je mnogo uložila u stvaranje zajedničkih simbola (spomenici, crvena zvijezda, praznici i proslave, jedan teleološki pristup istoriji Južnih Slovena itd), tako da je dosta jasno da je jedan od ciljeva novih nacionalnih država da izbrišu ovaj simbolički prostor i da ga zamijene drugim. Sve države-nasljednice su, u izvjesnom stepenu, težile naglašavanju vjekovima starog nacionalnog nasljeđa u suprotnosti sa kratkovjekim, i po njima izmišljenim, jugoslovenskim projektom.
MONITOR: Može li se danas reći da je raspad SFRJ-a bio neminovan, s obzirom na pad komunističkih režima u Istočnoj Evropi? Često se čuju pretpostavke da je bilo neiskorišćenih šansi, kao navodna ponuda EEZ tadašnjem jugoslovenskom premijeru Anti Markoviću?
PAVLAKOVIĆ: Naravno da je teško baviti se pitanjem „Šta bi bilo da je bilo?“ ako se radi o okolnostima koje se ne bi mogle ponoviti, ali naučnici o ovome svakako razmišljaju. Moje poimanje raspada Jugoslavije kojim sam se godinama bavio, jeste da ta zemlja nije mogla da nastavi da postoji u dotadašnjem obliku zbog raznovrsnih ekonomskih, političkih, socijalnih odnosa, a posebno jer je promijenjeno globalno okruženje. Mogla je to da postane neka vrsta konfederacije ili da nastane neka druga mirna unutrašnja transformacija. Ono što je bilo moguće izbjeći jeste rat i priroda takvog raspada. Ne mislim da se razdvajanje po čehoslovačkom modelu nije moglo ponoviti i u Jugoslaviji.
MONITOR: Da li su nacionalistički talasi koji su 80-ih godina postali sasvim vidljivi, samo posljedica taloženih sukoba i neskladnosti među djelovima SFR-aJ i njenim „narodima i narodnostima“? Koliko je tu sličnosti a koliko razlika sa procesima koji su se događali u SSSR-u i zemljama Socijalističkog lagera, u koji Jugoslavija nije bila svrstavana?
PAVLAKOVIĆ: Mnoge višenacionalne države imaju potencijal za etno-nacionalne sukobe, i kolaps SSSR-a je bio praćen nasiljem na Baltiku i Kavkazu. Države koje se oslanjaju na autoritarne ili nedemokratske metode da bi potisnule neriješena nacionalna pitanja izložene su propadanju – jednom, kada dolazi do slabljenja centra moći, kao što je smrt lidera, promjena ideološkg sistema ili intervencija spoljnih sila. U slučaju Jugoslavije je jasno da politički i ekonomski sistem nije bio u stanju da se nosi sa krizom u vrijeme kada je simbolička moć Tita i Partije erodirala, zajedno sa padom komunizma širom Evrope.
MONITOR: Vidim da ste se u nekom od Vaših radova bavili i Srbijom, za vrijeme i poslije pada sa vlasti Slobodana Miloševića. Koliko je Miloševićev populizam uticao na druge političare i lidere partija i država u ovom dijelu Evrope, čiji smo danas savremenici?
PAVLAKOVIĆ: U okviru jugoslovenskog prostora, smatram potpuno jasnim da je Milošević uveo jednu novu vrstu politike koja je bila u suprotnosti sa politikom aparatčika 1980-ih. Jednom kada je u zemlji počeo taj rasplet, i drugi su kopirali ovaj model da bi prigrabili moć i nezavisnost. Nacionalizam je dokazao svoju moćnu privlačnost u vremenima ekonomske i političke nesigurnosti. Nažalost, ova vrsta populizma još uvijek je sa nama i štaviše vidljiva je i na evropskoj i globalnoj sceni.
Pripadnost EU imala pozitivan uticaj na udžbenike istorije u Hrvatskoj i Sloveniji
MONITOR: Predvodili ste tim istoričara iz nekoliko zemalja regiona i Italije koji se u okviru projekta „Građani Evrope ujedinjeni u slobodi i ljudskim pravima“, bavio upoređivanjem sadržaja udžbenika istorije koji ste, sa kolegama, predstavili na konferenciji „Evropa juče“. Može li se reći da su njihovi sadržaji u zemljama članicama EU (Italija, Slovenija, Hrvatska) „naučniji“ od ostalih?
PAVLAKOVIĆ: Ja mislim da je pripadnost Evropskoj uniji imala pozitivan uticaj na kvalitet i što je mnogo važnije pluralitet udžbenika. Istraživački tim je pokazao da dok je sa svakim od tih udžbenika bilo nekih problema, ipak je bilo više slučajeva koji su se ticali omaški i nedostatka informacija nego izvrtanja činjenica ili radikalno nacionalističkih stavova. Istraživači iz Srbije i Bosne i Hercegovine su pokazali da je bilo više državne kontrole i kontroverznih interpretacija, što je drugačije od udžbenika nastalih u zemljama EU koji su se oslanjali na vrijednosti liberalne demokratije, tolerancije i kritičkog mišljenja. Dobro je što je ovaj projekat okupio zajedno naučnike iz regiona da bi razgovarali o ovim razlikama, ali je on takođe podrazumijevao i uključivanje studenata koji su tako mogli da vide kako udžbenici mogu biti rezultat političkih interpretacija a ne nužno naučnog znanja.
Nastasja RADOVIĆ
Izdvojeno2 sedmice
INTERVJU3 sedmice
INTERVJU3 sedmice
DRUŠTVO3 sedmice
Izdvojeno3 sedmice
DRUŠTVO3 sedmice
Izdvojeno3 sedmice
FOKUS3 sedmice