Posljednja senzacionalna arheološka otkrića na području Berana, Petnjice i Bijelog Polja pomjerila su dosadašnja naučna saznanja o smjenjivanju kultura na ovim prostorima.
Direktor Polimskog muzeja iz Berana Predrag Lutovac objašnjava za Monitor da se u dosadašnjoj literaturi smatralo da mlađe neolitske kulture smjenjuje takozvana nakovanjska kultura, koja se javlja u primorskoj zoni, od Dalmacije do Skadra.
„Rezultati dobijeni na lokalitetu Torine kod Petnjice, a zatim i u Bijelom Polju, ukazuju nesumnjivo i na jednu južnobalkansku kulturnu grupu koja zahvata prostor istočne Srbije i pruža se od Homoljskih planina, preko Kosova i naših prostora, do lokaliteta Malić u Albaniji. Pored nakovanjske kulture, koja dolazi sa primorja, naša istraživanja su pokazala da je Polimlje bilo i pod uticajem bubanjsko-humske kontinentalne kulturne grupe. Te dvije kulturne grupe se ovdje, na području Polimlja, susreću i prožimaju, formirajući posebnu kulturu”, kaže Lutovac.
Arheolozi Polimskog muzeja nedavno su otkrili na lokalitetu Trnje, u selu Bijedići, naselje iz doba neolita, staro osam i po hiljada godina, odnosno iz perioda od šest i po hiljada godina prije nove ere. Direktor Polimskog muzeja kaže da se za lokalitet Trnje, dvanaest kilometara od Bijelog Polja, prema Pešterskoj visoravni i granici sa Srbijom, na osnovu površinskih nalaza keramike, od ranije vjerovalo da datira iz vremena neolita.
„Mi smo imali zadatak da utvrdimo granice ovog naselja i hronološku pripadnost. I već sa prvim sondama otkrili smo fragmente takozvanog kućnog ‘lijepa’, odnosno ostataka nekadašnjih zidova pravljenih od zapečene zemlje, što je jasno ukazivalo na postojanje neolitskih kuća”, kaže Lutovac.
Poučeni iskustvom s istraživanja na Torinama arheolozi su otvorili ispitne sonde i na padini južno od lokaliteta Trnje, na formiranim ravnim platoima, locirali čitavo naselje na dubini od dva metra.
„Otkrili smo mnoštvo fragmenata sudova koji pripadaju mlađem i poznom neolitu, odnosno vinčanskoj kulturnoj grupi. Tu se izdvajaju karakteristični fragmenti sudova mrke boje, što je glavna krakteristika ove kulturne grupe, vinče, u periodu od šest hiljada do tri i po hiljade godina prije nove ere”, dodaje Lutovac.
Pored keramičkog materijala nađeno je i nekoliko fragmentovanih kamenih sjekira, oruđa od oklesanog kamena i mnoštvo koštanih alatki.
„Posebno treba istaći fragmente antropomorfnih figurina, od kojih se izdvaja glava trouganog oblika sa velikim nosem i polukružnim urezanim očima. Nekoliko fragmenata keramike koji su ukrašeni punktiranjem i urezivanjem, pripadaju mediteranskom kulturnom krugu”, kaže Lutovac.
On smatra da ovo nesumnjivo ukazuje da su primorski kulturni uticaji išli dalje od Beranske kotline, za koju se do sada vjerovalo da je duboko zaleđe primorskih kulturnih grupa.
„Sada sasvim sigurno možemo tvrditi da su primorski kulturni uticaji išli desnom obalom Lima, površinama duž visoravni Vlahova kod Rožaja i ispod Pešterske visoravni. Nalazi sa lokaliteta Trnje kod Bijelog Polja imaju posebnu vrijednost za definisanje kulturnih zbivanja u neolitu i eneolitu, odnosno bakarnom dobu. Oni se hronološki nadovezuju na ranije nalaze s lokaliteta Torine kod Petnjice. Najstariji nalazi sa Torina pripadaju takođe vinčanskoj kulturnoj grupi, i to vjerovatno njenom kraju i suživotu s kulturnom grupom bubanj-hum, koja predstavlja izrazito eneolitsko, tj. bakarno doba”, objašnjava Lutovac.
On kaže da je s ova dva arheološka lokaliteta dopunjena slika kulturnih prožimanja u periodu od šest hiljada do tri i po hiljade godina prije nove ere, i potvrđeno da je u Polimlju formirana posebna i karakteristična kulturna grupa.
„Pored toga što su ovi lokaliteti dali mnoštvo arheološkog materijala za Polimski muzej u Beranama i Zavičajni muzej u Bijelom Polju, ova dva otkrića su jako bitna za definisanje kulturnih grupa i zbivanja u praistoriji i sjevera i čitave Crne Gore, u periodu usvajanja nove tehnologije topljenja metala i metalurgije, koja će biti osnovna grana kasnijih perioda, bakarnog i bronzanog doba”, smatra Lutovac.
Arheološki tim Polimskog muzeja pronašao je ranije na lokalitetu Torine u Radmanskoj klisuri žensku figurinu, neprocjenjive vrijednosti, staru
Arhelog Lutovac rekao je još tada da se radi o reprezentativnom nalazu, koji u mnogome mijenja dosadašnja naučna saznanja o kulturnim uticajima iz toga vremena.
„Ova figurina iz Radmanaca karakteristične je petougaone glave. Torzo je vrlo relistično prikazan, sa svim ženskim atributima. Po svom obliku slična je onima koje su nađene na Kosovu, na arheološkim lokalitetima Fafos i Predionica, ali se ipak od njih razlikuje. Figurine koje su tamo pronađene su odjevene. Ova koju smo mi pronašli na Torinama je naga i nema urezanih motiva i ukrasa”, objašnjava Lutovac.
On podsjeća da su ranije na lokalitetu Berankrš u Beranama pronalažene fragmentovane figurine koje su takođe bile dosta stilizovane. „Ova s Torina je jedinstvena, jedina koja je realistički urađena i starija. Nesumnjivo je da ženska figurina s Torina potiče iz perioda Vinča-pločnik”.
Lutovac kaže da takozvana ukupna kulturna stratifikacija na arheološkom lokalitetu Torine pokazuje da je najdublji kulturni sloj upravo vinčanski.
„Istraživali smo po dubini od svega metar i dvadeset centimetara. Najdublji kulturni sloj je vinčanski iz faze Vinča-Pločnik. Potom se hronološki sedimenti ređaju sve do finalnog bronzanog doba, oko hiljadu petstote godine prije nove ere. Taj metar zemljanog kulturnog sloja je sačuvao podatke od oko dvije hiljade godina i na najbolji način dokumentovao kraj neolitske kulture i početak korišćenja metala bakra i bronze”, priča Lutovac.
On objašnjava da je lokalitet Radmanci, sa čuvenom zazidanom pećinom, odnosno utvrđenjem, nadomak Petnjice, 15 kilometara od Berana, najvrjedniji i najbogatiji u Crnoj Gori iz doba eneolita, odnosno mlađeg bronzanog doba, između trećeg i drugog milenijuma prije nove ere. Na tom lokalitetu već ranije su pronađeni ogrlica od vučjih zuba, bakarne igle, keramika i slično. Arheološki lokalitet se prostire na pola hektara, na nadmorskoj visini od hiljadu i dvjesta metara, a do sada je istraženo svega pedeset kvadrata.
Polimlje je, prema riječima Lutovca, u arheološkom pogledu izuzetno bogato. To je oduvijek bilo granično područje i prostor komunikacija, sa ko zna koliko gradina. On nabraja neke od utvrđenih gradova koji su do sada otkriveni: Tumbarice u Donjoj Ržanici, Gradac u Budimljiu, Pećina grad u Radmanskoj klisuri kod Petnjice, gradina Bihor, Samograd u selu Brzava kod Bijelog Polja, još arheološki nedirnuti Gradac iznad Godočelja kod Petnjice, Gradac u Crnči kod Bijelog Polja, Jerinin grad u Plavu, Gradina iznad sela Tucanja, i još dva u bjelopoljskoj opštini, Gradina u Koritima i Gradina iznad sela Muslića.
„Sve ove naseobine potiču uglavnom iz srednjeg bronzanog doba i korišćene su kao prirodna utvrđenja. Neke od njih su korišćene i u gvozdenom dobu, s dolaskom i dominacijom Rimljana. S obzirom na strategijski značaj, opasane su moćnim bedemima. Predstoji veliki posao njihovog otkopavanja i zaštite”, priča Lutovac.
On naglašava da je jedan od vrijednih eksponata koji je nađen u Polimlju i dio kalupa posebne vrste bronzanih bodeža, takozvanog mikenskog tipa.
„Vrlo je značajan podatak da je prije nekoliko godina u istraživanju koje sam ja radio u Momišićima kod Podgorice u jednoj praistorijskoj humci pronađen bodež koji je najvjerovatnije liven u ovom kalupu pronađenom sada na Torinama kod Berana”, priča Lutovac.
Arheolozi iz Berana su još prije godinu započeli sanaciju i zaštitu arheološkog lokaliteta Torine i na osnovu tih nalaza formirali višegodišnji projekat pod nazivom „Počeci metalurgije u praistoriji Crne Gore”. Nedavni arheloški poduhvat na lokalitetu Trnje kod Bijelog Polja predstavlja nastavak tog projekta.
Tufik SOFTIĆ
INTERVJU3 sedmice
DRUŠTVO4 sedmice
DRUŠTVO2 sedmice
Izdvojeno4 sedmice
Izdvojeno4 sedmice
DRUŠTVO4 sedmice
Izdvojeno4 sedmice
Izdvojeno4 sedmice