U ponedjeljak se navršilo 35 godina kako je, u Kliničkom centru Ljubljana, umro Josip Broz Tito. Učesnik oba svjetska rata, maršal, vrhovni komandant NOV, jedan od osnivača pokreta nesvrstanih, trostruki narodni heroj i doživotni predsjednik SFRJ… Broz je umro 4. maja 1980. godine, 35 godina nakon što je u maju 1945. preuzeo upravljanje Jugoslavijom.
Vrijeme je još jednog jubileja: četvrt vijeka od kada Crnom Gorom gospodari Milo Đukanović. Iako nije učestvovao ni u jednom ratu on je Crnogorcima omogućio da ubijaju i ginu u borbi protiv Slovenaca, Hrvata, Bosanaca, Albanaca, UN i NATO. Doživotni je, čini se, predsjednik partije nastale preimenovanjem nekadašnjeg Saveza komunista (DPS) i posljednji (ex)komunistički vladar u Evropi. A da nije Fidela Kastra – možda i na svijetu. Đukanović ima više vlastitih firmi nego što je Broz imao ordena. Spisak njegovih prijatelja i poslovnih partnera koji su, istovremeno i na potjernicama, duži je od popisa Titovih saradnika iz vremena nesvrstanih.
Tito je, rekosmo, na vlast došao kao ratni pobjednik nad fašizmom. Zemlja je bila do temelja razorena. ,,Kraljevina Jugoslavija se nalazila među najnerazvijenim zemljama u Evropi sa nacionalnim dohotkom po stanovniku od 116 (tadašnjih) dolara i privrednim rastom narodnog dohotka od 1926. do 1939. godine po stopi od samo 2,1 odsto”, računa Miroslav Marković na portalu Peščanik.net. ,,Industrija je zapošljavala 7,1 odsto stanovništva, dok je sve ostalo računato kao poljoprivreda. Od 10.000 živorođene odojčadi umiralo je u proseku 1.323 u prvoj godini života.”
Prvi poslijeratni statistički podaci, iz 1952. godine, govore da je društveni proizvod (BDP) po stanovniku u Jugoslaviji iznosio 212 dolara. ,,Tih godina (1950) Jugoslavija donosi Zakon o preduzećima kojim se uvodi radničko samoupravljanje. O tom modelu italijanski istoričar slovenačkog porekla Jože Pirjevec tvrdi da je nastao ne samo kao negacija sovjetskog modela dirigovane privrede, nego i pod značanjim uticajem skandinavskih socijalista sa kojima je jedan od najbližih Titovih saradnika, Edvard Kardelj bio u tijesnom kontaktu”, navodi Marković.
Tada je, valjda, počela jugoslovenska bajka – priča o zemlji ponosnih, jednakih i zadovoljnih.
Nekih 55 godina kasnije, u vrijeme kada se država blagostanja smatra možda i najvećom evropskom tekovinom novog doba, premijer Đukanović na Bečkom ekonomskom forumu polaže zakletvu korporacijskom kapitalizmu.
,,Države Zapadnog Balkana treba da odustanu od kopiranja politika država blagostanja. One nijesu države Evrope učinile razvijenima već su implementirane kao težnja da se već stvoreno bogatstvo ravnomjernije raspodijeli. Sada, posebno u uslovima krize i negativnih demografskih trendova, visoki, destimulativni porezi, neodrživi penzijski i socijalni sistemi, rigidno tržište rada, preglomazna i birokratizovana administracija, poput teških okova ograničavaju konkurentnost i rast. Zato moramo biti hrabri i odlučni i sprovesti radikalne strukturne reforme koje će učiniti naše države privlačnijim mjestom za život, biznis i stvaranje”, blagoglagolja Đukanović. Stvarajući ,,privlačno mjesto za život” u kome i osnovnih ljekova ima samo za bogate i(li) privilegovane, dok je ostalima i gorivo luksuz. Kao što su to godinama i hrana, i obrazovanje i kultura…
Život je luksuz, ako ćemo pravo. Čitate i u ovom broju Monitora o egzodusu stanovnika sjevera Crne Gore. Vlast, kaže, nema podatke. Ona, Titova, ih je imala. Tada se znalo da je odlazak u pečalbu jedan od načina na koji se u životu održavaju najsiromašniji krajevi tadašnje države. A sloboda putovanja je bila jedna od očiglednih stvari koje su SFRJ razlikovale od modela sovjetskog socijalizma.
Činjenica da je Jugoslovenima bilo dopušteno da slobodno emigriraju od šezdesetih je omogućila mnogima da nađu posao u zapadnoj Evropi. To je, navode analitičari, doprinijelo da nezaposlenost bude pod kontrolom, ali je bilo i izvor kapitala u stranoj valuti. Prema popisu 1981. SFRJ je imala skoro 650 hiljada radnika ,,na privremenom radu u inostranstvu”. Manje od dva posto bilo ih je iz Crne Gore. Statistika bilježi 9.781 građana Crne Gore na privremenom radu u inostranstvu.
A od Nove godine ih je, kažu, samo sa sjevera otišlo četiri hiljade!
Uoči raspada SFRJ prosječna plata u Crnoj Gori bila je veća od tadašnjih 750 maraka. Proljetos, zapošljeni stanovnik Crne Gore sa prosječnom platom prima nešto više od 450 eura. Prema kursu po kome su se 2002. godine marke mijenjale za euro to je – isti iznos. Stvarna kupovna moć tog novca danas je mnogo manja.
Prije četvrt vijeka, kao i sada, u Crnoj Gori je zvanično radilo oko 160 hiljada ljudi. Samo, tada su zapošljeni Crnogorci platu zarađivali na brodovima Jugooceanije i Prekookeanske (više od 40 brodova potopila je DPSDP vlast), u Luci Bar, Izboru, Solani, Primorci, u HTP Boka i Ulcinjskoj rivijeri, Institutu Simo Milošević… U podgoričkim industrijskim gigantima: Radoju Dakiću, Marku Radoviću, Industriji-import-u, Duvanskom kombinatu, Elastiku, cetinjskom Obodu i Košuti, rožajskom Gornjem Ibru, pljevaljskom Jakiću, bjelopoljskom Vunku, Imaku ili kotorskom Fjordu…
Sada u statistici dominiraju državni službenici, penzioneri i nezapošljeni. Iako ih država (nezapošljene) pokušava sakriti kao zmija noge.
Nekada je svaka podgorička osnovna škola imala stomatološku ordinaciju. Danas 85 odsto novozapošljenih (na određeno vrijeme – tokom ljetnje turističke i građevinske sezone) čine nekvalifikovani i kvalifikovani radnici. Mlađi ne pamte: Miško Vuković, Vujica Lazović, Milica Pejanović Đurišić, Ljubiša Stanković… u svojim političkim biografijama sa ponosom ističu da su bili studenti generacije na svom fakultetu ili odsjeku. Gdje su studenti generacije koji su diplomirali nakon što su pomenuti prigrabili vlast? Na birou? U inostranstvu? Ili u nekoj od partija vladajuće koalicije, čekaju da ih šefovi pošalju na radni raspored. Ako, prethodno, pribave očekivani broj glasova.
I nije to samo naša osobenost.
Peter Lovšin, pjevač nekada kultne pank grupe Pankrti (njihovi stihovi ,,drugovi ne vjerujem vam” postali su subverzivna antikomunistička himna krajem 70-ih, ali Lovšin naglašava da bend nikada nije cenzurisan) za današnju Sloveniju kaže da je „opasnija od Iraka zato što je toliko depresivna”. I sjeća se: ,,U Jugoslaviji, ljudi su se zabavljali. Sada, sve se svodi na novac i to nije dobro za male ljude”.
Petar ima prilično istomišljenika. Više od 80 odsto učesnika ankete koju je, među populacijom starijom od 50 godina, proveo hrvatski portal Moje vrijeme misli da se za vrijeme SFRJ živjelo bolje.
Među njihove istomišljenike spadaju i oni Crnogorci koji su prije nekoliko dana predložili da se u centru Podgorice izgradi ogroman spomenik Titu. Đukanović svoje spomenike već ima – od Pljevalja do Boke. Samo se, za sada, oni vode pod imenima raznoraznih of-šor kompanija.
Dugovi i drugovi
Sve zemlje bivše SFRJ, sem Slovenije, klize u dužničko ropstvo, cijene ekonomisti. I ako ne preduzmu hitne i oštre mjere, u njega će i zapasti. Prema prošlogodišnjim podacima, Slovenija je nominalno najzaduženija među državama bivše Jugoslavija. Ona stranim povjeriocima duguje skoro 30 milijardi eura, odnosno, više od 80 odsto BDP-a. No, analitičari cijene da je Slovenija, među bivšim SFRJ državama, i najsposobnija da vraća svoje dugove. Sloveniju visinom duga slijedi Hrvatska sa kreditima od skoro 29 milijardi. Prati ih Srbija. Njen dug je početkom prošle godine prešao iznos od 20,5 milijardi eura. I raste, približno, brzinom od 3,5 miliona eura dnevno. Rast crnogorskog duga može se pratiti na dnevnoj osnovi, pošto je, par godina, i on veći od million eura dnevno. Crna Gora danas duguje više od dvije milijarde eura (a skoro trećinu tog iznosa treba računati u dolarima – što znači da dug, samo po toj osnovi, može biti i koju desetinu ili stotinu miliona eura veći). Makedonija tri, a Bosna i Hercegovina više od 5,5 milijardi eura. Svaka od pomenutih država duguje više od 60 odsto sopstvenog BDP-a. I Kosovo stranim povjeriocima duguje 600 miliona eura. Ali svojski rade na uvećanju tog duga. Države nastale raspadom Titove Jugoslavije danas duguju između 90 i 100 milijardi eura. Skoro pet puta više nego što je SFRJ dugovala uoči raspada (19,5 milijardi dolara).
Ko je bolji
,,Skloni smo da tvrdimo da se Titova Jugoslavija samo u svojoj prvoj fazi približila totalitarnom režimu, odnosno u razdoblju od 1945. do 1953. To ne znači da želimo da kažemo da je Jugoslavija bila demokratska u svakom smislu”, kažu sociolozi Univerziteta u Mariboru Sergej Flere i Rudi Klanjšek u radu koji je prošle godine objavljen u specijalizovanom časopisu Communist and Post-Communist Studies. Oni navode kako je ,,vlast, odmah nakon rata, smaknula veliki broj građana bez suđenja”. Ali podsjećaju da se ,,tako nešto događalo u i drugim zemljama, na primjer u Francuskoj”. Hrvatski sabor je 2006. usvojio deklaraciju o ,,osudi zločina počinjenih tokom totalitarnog komunističkog sistema u Hrvatskoj, 1945-1990″. Neku godinu kasnije, 2011, i Ustavni sud Slovenije presuđuje kako grad Ljubljana ne može novu ulicu nazvati po Josipu Brozu, pošto ,,Tito simbolizuje totalitarni režim”. Flere i Klajnšek ističu kako je od sredine ’60-ih bio vidljiv kulturni i vjerski pluralizam. ,,U pozorštu su redovno igrali avangardi zapadni dramatičari kao što su Ionesco, Miler, Kami, Osborn i Albe. Takođe, štampane su knjige Kamija, Sartra, Šumpetera i Markuza, koje su negirale ulogu radničke klase kakvu je njegovala komunistička dogma”, ističe se. Prema podacima iz članka represija prema vjerskim zajednicama bila je snažna do 1950-ih. ,,Već 1966. vjerske zajednice izdaju 65 novina s ukupno 3,59 miliona primjeraka, a 1987. ukupno 99 novina s više od 3,7 miliona primjeraka. Za poređenje, u Sovjetskom Savezu do 1990. samo je časopis Moskovske pravoslavne patrijaršije bio dostupan tamošnjoj javnosti.”
Zoran RADULOVIĆ
DRUŠTVO4 sedmice
DANAS, SJUTRA4 sedmice
INTERVJU4 sedmice
U SJEĆANJU4 sedmice
Izdvojeno2 sedmice
INTERVJU3 sedmice
INTERVJU4 sedmice
HORIZONTI4 sedmice